در موزه ایران باستان در تهران و موزه لوور در قسمت تاریخ ایلام به مجسمه‌های کوچک نوازندگانی با قدمت دو هزاره قبل از میلاد بر می‌خوریم که همچون عاشیقان ما سرپا ایستاده و ساز خود را برروی سینه نگاه‌ داشته‌اند. چنین نوازندگانی که مشابه‌شان را می‌توان فقط در میان ترکان امروزی پیدا کرد، سرنخی از قدمت هنر موسیقی عاشیقی ترکان به دست می‌دهد. عاشیقان به عنوان راویان دردها، قهرمانی‌ها و داستان‌های ملت و گاه، در نقش ریش‌سفیدان وخردمندان قوم خود، از قداست و احترام خاصی در بین ملت ترک برخوردارند. این قداست و احترام را می‌توان در داستان‌هایی چون دده قورقود، کو اوغلو و عاشیق غریب و… مشاهده کرد، که نقش اصلی از آن عاشیقان است. عاشیق با نام‌های متفاوتی همچون اوزان و بخشی، در بین ملت ترک شناخته شده است .

 بدون شک ادبیات ترکی خاصه ادبیات شفاهی آن ازغنی ترین و پربارترین ادبیاتهای شفاهی(فولکلوریک)جهان محسوب میشود،ادبیاتی که علی رغم بی مهری ها و خفقان اندیشه و بیان در دوران رژیم منحوس پهلوی و کم توجهی دوستان و... همچنان بعد از گذشت هزاران سال همچنان سرزنده و پویا و بانشاط بوده و هست و یکی از ارکان بوجودآورنده ادبیات شیعی در جهان و تشکیل دهنده و مقوم آن بوده و هستو تداوم این ادبیات مقدس نیز در گرو توجه و ارزش نهادن به این ادبیات است،

 با فرایند پیچیده ای به نام غزل ترکی روبرو هستیم پدیده ای که از طرفی ریشه در ادبیات عرب دارد  ازسویی وامدار ادب فارسی ست از سویی دیگر برخاسته از فرهنگی منحصر به فرد به نام فرهنگ ملل ترک می باشد واز طرفی با طی مسیر رشد وبالندگی امروزه داعیه ی تبدیل شدل به قالبی مستقل وخود بسنده وخلاق را دارد

سیر تکوینی غزل وغزل ترکی در آذربایجان

 اشعار ترکی شهریار همانند اشعار فارسی وی از نظر گونه گونی انواع و قالب ها قابل تأمّل است.چیرگی و استادی شاعر در همه ی قالب ها و گونه های شعر،موجب شد او به اقتضای حال و مقال مناسب ترین قالب و گونه را برگزیند.شاعر افزون بر قالب هایی چون ترکیب بند،غزل،قطعه،مثنوی،مستزاد و ... به انواع شعر ترکی مانند قوشما،بایاتی،گرایلی نیز نظر داشته است.در دیوان ترکی به جلوه هایی کم نظیر از تجارب شهریار در عرصه ی شعر نو هم بر می خوریم.

 الفبای زبان ترکی آذربایجانی
الفبای زبان ترکی آذربایجانی در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده است. هم اکنون در آذربایجان ایران از الفبای عربی و در کشور جمهوری آذربایجان از الفبای لاتین استفاده می شود.
الفبای زبان ترکی آذربایجانی(مرسوم در کشور آذربایجان ):
آ ا عا A a مثل کلمه ی آغاج ağac : درخت
اَ َ (فتحه)، ه ـه، عَـ Ə ə مثل کلمه ی ال əl : دست
اُو و، عُـ O o مثل کلمه ی اُتاق otaq : اتاق
او و، عو U u مثل کلمه ی اوشاق uşaq : کودک
او و، عو Ü ü تلفظ در کلمه گوموشو gümüşu : نقره‌ای
اؤ ؤ Ö ö تلفظ در کلمه گؤز göz : چشم
ائـ ئـ ئ، عِـ (کسره) E e مثل کلمه ی ائل el : مردم
بـ ب B b
پـ پ P p
تـ ت، ط T t
جـ ج C c تلفظ در کلمه جان can : جان
چـ چ Ç ç تلفظ در کلمه چای çay : رود، چای
هـ ـهـ ، حـ ح H h
خـ خ X x
د ـد D d
ر ـر R r
ز ـز، ضـ ض، ظ Z z
ژ J j
سـ س، صـ ص، ثـ ث S s
شـ ش Ş ş
غـ ـغـ ـغ غ Ğ ğ
فـ ف F f
قـ ق Q q تلفظ در کلمه قیزیلی qızılı : طلایی
کـ ک K k
گـ گ G g
لـ ل L l
مـ م M m
نـ ن N n
و V v
ایـ یـ ی I ı تلفظ در کلمه ساری sarı : زرد
یـ ی Y y فقط صدای “ی” می دهد در کلمه ی ” یار” (صدای “ای” نمی دهد مثل “ایران” )
ایـ یـ ی İ i فقط صدای “ای” می دهد در کلمه ی ” ایران” (صدای “ی” نمی دهد مثل “یار” )
به جز حروفی که تلفظ آنها در جلوی آن قرار دارد، تلفظ بقیه حروف مشابه زبان فارسی می باشد.
نکته مهم: واج “ای” که مشابه آن در فارسی هم هست و همان طور تلفظ می شود، در خط لاتین ِ نوشتار ِ ترکی آذری، در هر دو صورت ِ حرف بزرگ و حرف کوچک، نقطه دارد: İ i
و حرف “ای” ِ کوتاه که معادل فارسی ندارد، نه در حرف بزرگ و نه در حرف کوچک نقطه ندارد: I ı
سوال: آیا ترکی آذربایجانی، مثل فارسی واج /ق/ دارد؟
جواب: بله. ترکی آذربایجانی واج /ق/ دارد، اما در نوشتار به صورت “غ” نوشته می شود. مانند: “آغلادی” به معنای گریه کرد، که “غ” ِ آن مانند واج /ق/ فارسی تلفظ می شود.
اما اکثر کلماتی که بین فارسی و ترکی آذربایجانی مشترک می باشند و نوشتار فارسی آنها با “ق” است ( مانند کلمه “اقتصاد” ) ، در ترکی حرفی بین “ق” و “گ” تلفظ می شود که مثال صوتی و نوشتاری آن در بالا ذکر شد.

 زبان ترکی یکی از زبانهای گروه زبانهای اورال – آلتاییک و از دسته زبانهای التصاقی (Agglutinative) است. در زبانهای التصاقی ریشة فعل بصورت ثابت باقی مانده و ضمایر و پسوندها به آن الصاق می شوند. بدین ترتیب در زبانهای التصاقی همواره می توان ریشه فعل را در حالات مختلف صرفی آن تشخیص داد. در این زبان‌ها، واحدهای زبانی هم در معنای قاموسی و هم معنای ساختمانی مؤثرند ولی نحوه‌ی ساختمان آنها بسیار روشن است. اجزاء سازه نیز ثابت و مشخص است. در این زبان‌ها علاوه بر ریشه‌ی کلمات که از یک یا چند هجا تشکیل می‌شود، ادات پیوندی نیز وجود دارد. در این زبانها ماده اصلی کلمات صورت واحدی داردواگر معانی ثانوی بدان افزوده شود،فرم اصلی کلمات تغییر نمی کند.
مهمترین ویژگیهای زبان ترکی بدین صورت می باشد

 ادبیات نوعی نوشته است که نمایشگر در هم ریختن سازمان یافته ی گفتار متداول است ،ادبیات زبان معمول را دگرگون می کند،قوت می بخشدوبه گونه ای نظام یافته از گفتار روزمره منحرف می سازد
شعر به عنوان شاخه ی لطیف و توانمند ادبیات،جزیی از زندگی و هرگز نمی تواند جدا از زندگی و خارج از دایره ی نفوذ تاثراتی باشد که زندگی واقعی به بشر می دهد

صمد بهرنگی دردوم تیرماه ۱۳۱۸ در محله چرنداب در جنوب بافت قدیمی تبریز در خانواده ای تهیدست چشم به جهان گشود. پدر او عزت و مادرش سارا نام داشتند. صمد دارای دو برادر و سه خواهر بود. پدرش کارگری فصلی بود که اغلب به شغل زهتابی زندگی را میگذراند وخرجش همواره بر دخلش تصرف داشت. بعضی اوقات نیز مشک آب به دوش می گرفت و در ایستگاه «وازان» به روس ها و عثمانی ها آب می فروخت.

بالاخره فشار زندگی وادارش ساخت تا با فوج بیکارانی که راهی قفقاز و باکو بودند عازم قفقاز شود. رفت و دیگر باز نگشت.

حروف

Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

نه قالدی ؟ کیمه قالدی؟

ییغدین بو دونیانین ، مالین دولتین

اَللینی کِئچیردین ، یوزه نه قالدی

آیاق گِئتدی،اَل گَتیردی،دیش یئدی

باخماقدان ساوایی ، گؤزه نه قالدی

اولوم حاقدیر،چیخماق اولماز اَمیرده ن

ایپک تورا ، حالقا سالما دَمیرده ن

آی دیر ، گون دور ، گلیب گئدیر عمورده ن

تَلَه سیریک، گؤره ن ، یازا نه قالدی

هاوایا باخیرام هاوا مَخشوشدو

گَزدیگیم او واخلار ، یادیما دوشدو

بیرگون اِئشیده ر سَن علی ده کُؤچدو

سیندی تللی سازی ، تازا نه قالدی

منی آتدین آی قیز آی قیز آتشه
منی آتدین آی قیز آی قیز آتشه
بسلمکدیر عشقینی داییم پئشه م
آتاجاغدین منی سئودیگیم، سؤیله بس نه ایچین
دولدور عشقی شربت کیمی، وئر ایچیم
سؤیله سؤیله، سنه بئله نه اولدو یار؟
آتاجاغدین منی سئودیگیم، سؤیله بس نه ایچین
دولدور عشقی شربت کیمی، وئر ایچیم
سؤیله سؤیله، سنه بئله نه اولدو یار؟
سؤیله سؤیله، سنه بئله نه اولدو یار؟
چاغیریرام گل، هارالاردا قالمیسان؟
منی اینجیتمه،
یالواریرام یار
منی آتما ترک ائتمه
چاغیریرام گل، هارالاردا قالمیسان؟
منی اینجیتمه،
یالواریرام یار
منی آتما ترک ائتمه
آتاجاغدین منی سئودیگیم، سؤیله بس نه ایچین
دولدور عشقی شربت کیمی، وئر ایچیم
سؤیله سؤیله، سنه بئله نه اولدو یار؟
آتاجاغدین منی سئودیگیم، سؤیله بس نه ایچین
دولدور عشقی شربت کیمی، وئر ایچیم
سؤیله سؤیله، سنه بئله نه اولدو یار؟
سؤیله سؤیله، سنه بئله نه اولدو یار؟……..

آهنگ برای اولین بار به سبکی متفاوت از موسیقی آزربایجان توسط آقای پیمان تبریزی ایفا شد. بیشتر شبیه موسیقی کوچه بازاری ایرانی و یا عربی( عارابئسک) است ولی شعرهای معنی دار و زیبا و همچنین صدای پیمان باعث شد که این آهنگ به سرعت بین مردم مورد پسند واقع شود. بعد از انقلاب اسلامی آقای بال اوغلان اشرف اف در آزربایجان شمالی سبک پیمان تبریزی را ادامه داد و اکثر آهنگ های پیمان را بازخوانی کرد .

قیزیل گولوم نه سولوب سان 
بولود کیمی سن دولوب سان
گؤرورم گؤزلرین آغلیر 
نیه دونیادان دویوب سان 
هئچ گؤرمه دین گول درنلردن محبت
نیه گوللردن آییردی ایله ییب آتدی سنی بو جماعت

قیزیل گولومون رنگی نیه سارالدی 
جوان آرزولاریم اورگیم ده قالدی 
آغلییر گوللر سنین حالیوا 
یانیر بولبوللر بو احوالیوا

آغلاما سن آغلاما 
اورگیمی داغلاما 
من ده بیر یارالی یم
بوننان آرتیخ آغلاما

قیزیل گولومون رنگی نیه سارالدی 
جوان آرزولاریم اورگیم ده قالدی

گولون عمرو آزدی 
ناله سی آوازدی 
قیزیل گولون سؤزون 
کیتابا کیم یازدی

قیزیل گولومون رنگی نیه سارالدی 
جوان آرزولاریم اورگیم ده قالدی 
آغلییر گوللر سنین حالیوا 
یانیر بولبوللر بو احوالیوا