نام بنا : بقعه شیخ شهاب الدین محمود اهری

دوره : صفویه

مکان : اهر

این بقعه در بخش جنوبی شهر و در محوطه محصور واقع است.خود بنا در زمینی به مساحت 1476 متر مربع به ابعاد 36*41 متر بنا گردیده و شامل قسمتهای مختلفی اعم از مسجد ، ایوان ، مناره ، گنبد ، صحن ،خانقاه و حجره هاست. در قسمت شمالی بقعه ، مسجد یا خانقاه بزرگ واقع شده است. نمای خارجی بقعه عبارت از یک ایوان بزرگ ، دو مناره بلند ، دو ایوان کوچک متقارن دو طبقه و طاق کوچکی در انتهای ضلع شمال شرقی است که در ورودی بنا نیز هست. ایوانهای کوچک ، طاقنمای آجری و فیلگوش و چند آویز محدود به خطوط برجسته آجری دارند. لچکهای بالای طاقنماها ، کاشی های لعابی برجسته و منقوش به اسلیمی خرطوم فیلی داشته که قسمت اعظم آنها ریخته است. ارتفاع ایوانهای دو طبقه در حدود 12.5 متر و ارتفاع مناره ها و طاق ایوان بزرگ در حدود 18 متر است. سطح مناره ها با کاشی آبی رنگی پوشیده شده است. بدنه ایوان بزرگ و طاق جناغی آن تماما آجری است و سه ردیف طاقنما در سطوح مختلف دارد. ردیف اول شامل درگاهی و در ورودی ، ردیف دوم شامل سه پنجره و ردیف سوم مشتمل بر چند طاقچه است. ضلع غربی بقعه به هفت نغول و طاقنمای جناغی  و جرزهای بین آنها تقسیم میشود و در ضلع جنوبی و شرقی نیز چنین تقسیماتی وجود دارد. در هر کدام از این اضلاع ، دری تعبیه گردیده است. در اصلی از سمت شرقی به صحن بقعه باز میشود و دارای قاب سنگی است. این قاب از یازده قطعه سنگ کبود تشکیل یافته است. در پیشانی این طاق ، دو سنگ نوشته زیبا به خط ثلث جلی حک گردیده که بر کتیبه بالایی ، صلوات کبیره و بر کتیبه پایینی ، معرفی صاحب مدفن ثبت شده است. در هر یک از دو گوشه بالای قاب ، ستاره هشت پری با یک گل شش پر در هم آمیخته حجاری شده است. پایه های طاق نیز به سیاق حجاری دوره صفوی ، به نیم ستونهای کوچکی منتهی شده است. از این در وارد فضای کوچک و سپس صحن بزرگ روبازی میشویم که 17*24 متر وسعت دارد. در وسط این صحن نرده سنگی مشبکی به ارتفاع 1.5 و طول و عرض 8*15 متر قرار دارد که از نظر حجاری در حد ممتازی است. نوع سنگ آن از سنگ خارای کبود و مدخل آن در سمت مشرق واقع است و از یک طاق به ارتفاع 2.30 متر تشکیل میشود. در گوشه شمالی طاق مزبور ، با خط کوفی تزیینی ، اسامی جلاله و نامهای "محمد" و "علی"  حک گردیده است. در داخل چهار دیواری ، سنگ قبر سیاهی به طول 196 ، عرض 44 و بلندی 35 سانتیمتر وجود دارد که میگویند از آن مرقد شیخ شهاب الدین است. در خارج از چهار دیواری مشبک ، در صحن بقعه ، تعدادی سنگ مرمرین دیگر نیز دیده میشود که با حجاری های ظریف خود به دوره صفوی متعلق اند. در ضلع شمالی صحن ، تالاری به ابعاد حدود 11*11 و ارتفاع 18 متر قرار دارد با عناوین مسجد بزرگ یا خانقاه از آن نام برده شده است.این بنا گنبد آجری بزرگ و مرتفعی به قطر 11.20 متر دارد که پس از گنبدهای بزرگ اردبیل ، مسجد کبود تبریز و مسجد جمعه ارومیه ، چهارمین گنبد بزرگ آذربایجان است. در ضلع شرقی و غربی این تالار ، دو اتاق بزرگ مستطیل شکل به ابعاد 6.30*9.60 متر ، قرینه یکدیگر ساخته شده اند. ساختمان این اتاقها ، آجری با طاق ضربی است.

مطبخ و چینی خانه بقعه در سمت مشرق واقع شده است و متصل به دیوار جنوبی آن (جنوب شرقی بقعه) ، مسجد شیخ شهاب الدین قرار دارد. این مسجد با طاق خوانی مرکب و مقرنس کاری کنج ها و خوانچه ها ، بنای مزین و کاملی است. بخش عمده ای از نمای داخلی مسجد با گچبری و نقاشی تزیین یافته که از همین نظر با بقعه شیخ امین الدین جبرئیل در کلخوران شباهت دارد و به نظر میرسد همزمان بوده و تزیین آن کار یک استاد باشد. در سمت شرقی دیوار جنوبی این مسجد به ارتفاع 1.5 متر ، قاب کوچک مستطیل شکلی گچبری شده که در وسط آن دست خطی از شیخ بهاء الدین عاملی –دانشمند دوران صفوی- بر جای مانده که متن آن چنین است :" در عشر ثالث شهر شعبان المعظم در سنه 1018 به زیارت این مزار فایض الانوار مشرف شدم به قرآن مجید که وقف مزار بود تفأل شد که مرتبه شیخ شهاب الدین اهری علیه التحیة و الرضوان در درگاه خداوندی چه مقدار میباشد. این آیه کریمه به فال آمد یبشرهم ربهم برحمة منه رضوان"

چهار قاب دیگر نیز بر روی همان دیوار گچبری شده که نوشته هیچ یک برجای نمانده است. در دیوار شمالی مسجد ، قرینه ای برای محراب ساخته شده که در بالای طاق آن ، عبارت " من عظام توفیقات الله سبحان انه وفق الامیر الکبیر مصطفی قلی خان به تعمیر هذه بقعة الشریفه فی سنة تسع و ثمانین بعد المائة و الالف " ( 1189 هـ.ق ) به خط ثلث جلی نوشته شده است.

در سمت جنوبی صحن بقعه ، بنای دو طبقه ای ساخته شده که هر طبقه آن دارای چهار حجره است و شاید جهت اقامت زوار و صوفیان در نظر گرفته شده است. چینی خانه و چله خانه بقعه نیز عبارت از چهار اتاق در هر طبقه است که آسیبی بدانها رسیده است.

شیخ شهاب الدین محمود عتیقی اهری ، از نوادگان شیخ شهاب الدین سهروردی است که نسبتش به ابوبکر – خلیفه اول- میرسد. وی ، عارفی جلیل و محققی بزرگ بوده است. دوران کودکی و نوجوانی وی در تبریز و سجاس سپری شده ، سپس راهی اهر گردید. در آنجا خانقاهی ترتیب داد و احتمالا در همانجا درگذشت. در خصوص تاریخ ولادت و وفات وی اطلاع دقیقی در دست نیست. سید جمال الدین تبریزی –مرشد شیخ زاهد گیلانی- از مریدان شیخ شهاب الدین اهری بود. بدین جهت ، شیخ صفی الدین و خاندان صفوی نسبت به شیخ شهاب الدین ارادت می ورزیدند و به بنای آرامگاه و بقعه وی پرداختند. به نظر میرسد که بنای بقعه در زمان شاه عباس اول صورت گرفته باشد.

کتیبه های تاریخدار بنا : در فضایی بنام " مسجد کوچک " ، واقع در جبهه شرقی بنای مقبره ، کتیبه ای به خط شیخ بهایی مورخ به 1018 وجود دارد که حاکی از  حضور شیخ بهایی در این محل است. کتیبه دیگری در این فضا مربوط به تعمیرات سال 1189 است. مزار شیخ شهاب الدین در میانه صحن بنا و در حصار سنگی مشبک قرار دارد. قبور دیگری نیز در این حصار وجود دارد که سنگ یکی از آنها مورخ به 1173 است.

صاحب مزار : شیخ شهاب الدین محمود عتیقی اهری ، از عرفای معروف قرن هفتم و هشتم هجری قمری بوده است و سالها پس از فوتش ، این بقعه را بر مزارش ساخته اند.

بانیان و سازندگان بنا : بنای این بقعه منسوب به شاه عباس اول صفوی است. ساخت حصار خشت و گلی محوطه بقعه را نیز به امیر تیمور گورکان نسبت داده اند. این بنا را مصطفی قلی خان ، حاکم این منطقه ، در اواخر قرن دوازدهم هجری قمری مرمت کرده است.

دیگر اطلاعات مکتوب : مؤلف "آثار باستانی آذربایجان" ، شیخ شهاب الدین را از نوادگان شیخ شهاب الدین سهروردی معرفی کرده که نسبت او به ابوبکر ، خلیفه اول میرسد. او می افزاید که شیخ شهاب الدین مراد سید جمال الدین تبریزی بوده که او نیز مرشد شیخ زاهد گیلانی بوده است ؛ و بدین سبب ، شیخ صفی الدین اردبیلی و پادشاهان صفوی به شیخ شهاب الدین ارادت می ورزیدند. حسین دوستی ، درباره شیخ شهاب الدین گفته که او از سلسله ذهبیه و گویا همعصر با شمس تبریزی بوده است.

سیر تحول بنا : بنای فعلی بقعه منسوب به دوره صفویان است ؛ و بعضی از کارشناسان بخشهایی از این بنا ، مانند حصار سنگی مزار و وردی شرقی بقعه را متعلق به قل از دوره صفویان میدانند. در طرفین ایوان اصلی ، دو مناره قطور هست که بلندی آنها بیش از ارتفاع ایوان نیست. البته ممکن است که ساخت مناره ها به اتمام نرسیده یا در دوره های بعد ، قسمت فوقانی آنها تخریب شده باشد. بدنه مناره ها پوشیده از کاشی فیروزه ای رنگ بوده است. در سال 1355 ش ، کاشی های بدنه مناره شرقی برداشته و به جای آن ، از آجر استفاده شد که با مناره غربی و دیگر قسمتهای بنا هماهنگی ندارد. مسجد شیخ شهاب الدین ، واقع در جبهه شرقی این بقعه ، تزیینات زیبای گچبری و نقاشی و مقرنس کاری دارد. حصار سنگی مزار شیخ شهاب الدین از سنگهای مشبک یکپارچه و از زیباترین آثار حجاری معماری اسلامی است. در داخل حصار بقعه ، در سوی شمال شرقی آن ، عمارتی بنام "نقاره خانه " وجود داشته که شامل چندین اتاق دهلیز و راهرو و غرفه و حو مرمر بوده است. محمد شاه قاجار در ایام ولیعهدی خود آنرا تعمیر کرده بود ؛ اما امروزه از این عمارت اثری نیست. محوطه بقعه حصاری بلند از خشت و گل داشته که هنوز قسمتهایی از آن باقی است. در سال 1316 ش ، بخشهایی از بقعه مرمت شد و محوطه آن بصورت باغ ملی درآمد که امروزه محل تفریح و گردش مردم است.

منابع :

دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی، بناهای آرامگاهی ، ویرایش محمد مهدی عقابی، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری 1378

گنج نامه، 1378، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، امامزاده ها و مقابر (بخش اول) ، مرکز اسناد وتحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی