ترکیب بند و ترجیع بند:

منظومه ی "سلام بر حیدر بابا" که از حدود 125 بند پنج مصراعی تشکیل شده،در این قالب سروده شده است.سه مصراع نخست هر بند در یک قافیه و بیت واسطه نیز قافیه های مستقل دارد.اگر از منظری دیگر بنگریم به اعتبار قالب ترکیب بند و وزن یازده هجایی باید حیدر بابا را یک قوشما بدانیم.

افزون بر منظومه ی "حیدر بابا یه سلام" اشعار دیگری چون "شهیدی جان"،"مملکت صنعتی"،"پاسخ به محمّد راحم"،"بلبل وطن"،"بیقراری و شادی"،"برای سلیمان رستم"،"برای برادرم سلیمان رستم"،"دنیای دروغین" و "خیرات آقا میر صادق" نیز در همین قالب سروده شده است.

اکثر ترکیب بند های ترکی شهریار-مانند حیدر بابا-مخمّس ترکیب اند.بی شک تجربه ی گران سنگی چون منظومه ی حیدر بابا،سرودن در قالب ترکیب بند-اعم از یازده هجایی (قوشما) و هشت هجایی (گرایلی)-را برای شاعر آسان تر کرده است.انتخاب این قالب برای سرودن منظومه ی حیدر بابا تامّل برانگیز است.استاد شهریار به عنوان بزرگ ترین نماینده ی شعر معاصر فارسی و ترکی،قالبی میانه را که هم برای مخاطبانی که با سنّت های شعر ترکی آشنایی چندانی ندارند و هم برای مخاطبانی که با سنّت های شعر فارسی بیگانه اند،نامأنوس نباشد،برگزیده است.قالب ترجیع بند نیز که همچون ترکیب بند قرابت هایی با قوالب و گونه های شعر ترکی دارد،گه گاه در اشعار ترکی مورد توجّه شاعر بوده است("برای برادرم سلیمان رستم")،"برای شاعر سرعین"،"انجلا")ترجیع بندهای یازده هجایی و هشت هجایی شاعر،همانند ترکیب بندها،باید قوشما و گرایلی محسوب شوند.

غزل:

شهریار در عرصه ی شعر فارسی،بیشتر به عنوان شاعری غزل پرداز شناخته می شود.امّا او در شعرهای ترکی اش، با توجّه به ذوق مخاطبان ترک زبان، از قالب هایی که با قوالب شعر شفاهی آذربایجان قرابت دارند(ترکیب بند،ترجیع بند و ...) بیشتر از قالب غزل استفاده کرده است.افزون بر این رویکرد شاعر به وزن هجایی هم،برای توجّه بیشتر به غزل راه را بر او بسته است.چه این که گویی ظرافت و زیبایی غزل با وزن عروضی پیوندی ناگسستنی دارد.و بی شک غزل پرداز بزرگ معاصر به این سر واقف بود.

با این همه هیچ دیوان و دفتری از شهریار را بی قول و غزل نمی توان یافت.در دیوان ترکی هم به غزل هایی مانند برای آن که از آن سو آمده،چشمم روشن،خاطره ی بهجت آباد،نماز کلیسا،مرو ای دختر ترسا،صدای زمان،زبان ترک،اندوه قلیانم را فرا گرفت،دلم در سینه دست و پا می زند،تقدیم به روح خازن و ... برمی خوریم.

قطعه:

قطعه از پر بسامدترین قالب های دیوان ترکی شهریار به شمار است.رحلت ختم رسل(ص)نوحه ی حسین(ع) (تضمین)،جان رستم(برای رستم علی اف)،جواب شهریار(به محمّد راحیم)،حکیمه جان(برای حکیمه بلوری)،پروانه و شمع،آفرینش،عمرت چه سان گذشت؟شاعر بزرگ مافضولی،اسب تازنده،حاشیه ای بر شعر اصلی و کرم،حکایت هجوم اشباح و قاصد یار در وزن هجایی و بقیه ی قطعات در وزن عروضی اند.برخی از اشعار غزل نما یا قصیده نما را هم که بیت نخست آن ها مصرّع است باید قطعه به شمار آورد.

بایاتی:

بایاتی هم به عنوان پرکاربردترین گونه ی شعر شفاهی ترکی ایرانی،از نظر شاعر حیدر بابا به دور نمانده است.از میان قطعات دو بیتی که در دیوان زیر عنوان "اشکهایم" آمده،دوبیتی های پنجم،ششم،هفتم،هشتم و سیزدهم "بایاتی" به شمار می آیند و شایسته تر آن بود جدا از پاره های دیگر،که با توجّه به وحدت موضوع و وزن می توانند چهارپاره ای را تشکیل دهند،در صفحه ای دیگر جای گیرند.پانزده بایاتی نیز با عنوان "بایاتی های خواهر زاده ام بهروز"در دیوان ترکی شاعر آمده که مرثیه هایی است در رثای خواهر زاده ی شهیدش.

اشعار نو آزاد:

شعر"سهندیم" که بیشتر با عنوان "سهندیه" شناخته می شود،شعری است در قالب نو.این شعر بلند هم از نظر حجم و هم از نظر قوّت مثال زدنی است.شهریار علاوه بر "سهندیم" دو شعر دیگر نیز در قالب آزاد داردکه شعرهای "خان ننه" و "سرنوشت من".

شعر "خان ننه" با وجود تساوی مصراع ها فاقد قافیه است.شعر "اویون اولدوق" نیز تنها مستزاد ترکی شهریار است.

منبع:

شهریار و شعر ترکی

نوشته ی:علی اصغر شعر دوست