قاراداغ ماحالی گونئی آزربایجان‌دا، دوغو آزربایجان ایالتی‌نین قوزئی‌ینده یئر آلان بؤیوک بیر اراضی دیر. قاراداغ قوزئی‌دن آراز چایی‌نا گونئی‌دن تبریز شهری‌نین یاخینلیغینا‌دک، دوغودان اردبیل ایالتی‌نه و باتی‌دان جولفا‌یا محدود اولور.
حسن‌اوو، محمدخانلی، کلیبر، اوزومدیل و ... قاراداغین ماحال لاریندان سایلیر.
یازیچی محمدحافظ زاده " ارسباران در گذر حماسه و تاریخ " کیتابیندا بو 18 بؤلومو بئله یازیر : قارداغ ماحالی اسکی زامانلاردا 18  یئره بؤلونموشدور : 1)حسن اوو 2) مئشه پارا 3)اوزومدیل 4 )کئیوان 5)مینجیوان 6)کلیبر 7)گرمادوز 7)چهاردانگه 9)دودانگه 10)یافت 11)دیکله   12)ورگهان 13)هوراند 14)هریس 15) بدوستان 16) قوزئی دیزمار 17)دیزمار گونئی 18)مواضع خان
حافظ زاده جینابلارینین کیتابلاریندا و یا ارسباران نقشه‌سینده محمدخانلی ماحالیندان آد آپاریلمییب. در حالیکه بیزیم کند شوخانا و قونشو کندلری ائرقه‌نه چایین حسن‌اوو و محمدخانلی ماحالینا مرز بیلرلر بئله کی ائرقه نه چایی‌نین آرازا طرف کندلری "موس کند" و "اره زین " کندلری کیمی حسن اوو ماحالیندان ساییلار و ائرقه نه چاییندان آغ داشا‌دک محمدخانلی ماحالیندان ساییلار کی "شوخانادا " بو اساس ایله محمدخانلی ماحالیندان ساییلار.
هئریس، بدوستان اهر شهرینه تابع اولسالاردا، جغرافیایی و تاریخی باخیمدان قاراداغ سایلمازلار.
مئشه پارا اسکیدن، بوگونکو منطقه جنگلکاری ارسباران آدلانان یئرلره دئییلرمیش (مئشهلیک‌لره) کی حسن اوو، محمدخانلی، کلیبر و نئچه ماحالدان تشکیل تاپیردی امما نقشه‌ده اؤزو تکجه بیر ماحال ساییلیر  و سیجیللی‌ده مئشه پارا ماحالی یازیلیر.

قاراداغ ماحالی تاریخی باخیمدان اسکیلردن خانلیق یئری اولوب . قاراداغ خانلیغی 1747 میلادی ایلینده کاظم خانین الی ایله قاراباغ خانلیغینین یارانماسی‌ایله چاغداش قورولوب و محمدقلی خانین قاراباغا کؤچمه‌سی ایله 1826 میلادی ایلینده باشاچاتیپ. 1826 میلاددان سونرا قاجارلارین سونونا‌دَک بو یئرلرده اوچ  بؤیوک ائل : حاج علیلو، چلبیانلو و شاهسون ائللری خانلیق ائدیب و قاجار شاهلارینین آرخاسیندا دایانیبلار و سونرالار اینگلیس تدبیرایله رضاشاه اونلاری سیاستدن اوزاقلاشدیریب و خانلیق ائتمه‌یه ایزین وئرمه‌ییب.

آرازبار (ارسبار)

آرازبار کی رسمی و دئولتی سندلرده ارسباران یازیلیر (آرازبار = آراز + بار ، "بار" فرهنگ "دهخدا" دا  قیراق و ساحیل یازیلیب).
آراز چاینین گونئی ساحیل‌لرینه، آز- چوخ "اوشتوبین" و یا "کاللا"دان، سه‌راهی ایسکانلو یاخینلیغینا‌دک یئرلره و کندلره دئییلیر. آرازبار (ارسباران) قاراداغ آنلامیندا یوخ بلکه قاراداغین بیر حیسه‌سی اولوب . تأسف ایله بعضی یازیچیلار و گنج تاریخچی‌لار بو یئرلری گؤرمه‌‌دن و قوندارما سندلره باخاراق بو یالنیشلیغی بیلمه‌دن تأیید ائدیرلر. نیه کی بیر قاراداغلی‌دان و اؤزلیک‌له یاشلی آداملاریندان گئدیب آرازبارین یئرین سورساز اگر بو آداملار یازیب - پوزما دا بیلمه سه‌لرده آما آرازبارین یئرین سیزه یاخجی گؤسترلر.
 

آرتیغین اوخوماخ

آرتیغین اوخوماخ

 پس از خلق« حیدربابایه سلام » توسط استاد شهریار و انتشار آن در سال 1329 و به روایتی 1330موجی از نظیره سرایی بر این اثر بزرگ راه افتاد. اولین نظیره بر « حیدربابایه سلام » توسط یک شاعر اهری به نام « سیف اله دلخون » در سال 1331 سروده شد. استاد بارز دومین نظیره را با نام « ائل دایاقئنا سلام » در سال 1333 سرود. در ادامه شعرای بسیاری در منطقه قره داغ نظیره هایی بر حیدربابایه سلام سرودند. مانند علی منفردی که « شیورداغئنا سلام » را سرود یا محمد سبحانی عربشاهی که « هشتره سلام » را خلق کرد. اثر زیبای « پیرسقا نغمه لری» در همین سبک توسط هادی سلطان محمدی متخلص به سلطانی منتشر شد. قره داغ گوزگوسی اثر میرحسین فخرائی اقدام متخلص به حامد، کئچی قئرانا سلام  اثرحسن فروتن اقدام ، اوچ قارداش لارا سلام اثر غیب اله نریمانی و... از این دست آثار هستند.

اما « قیزیل قیه یه سلام » به عنوان نخستین نظیره بر « حیدربابایه سلام » 56 سال پس از خلق آن توسط سیف ا... دلخون، با تدوین حسین دوستی پاییز سال 1388 از سوی « مهدآزادی » منتشر شد.

در همین موضوع مقاله ای به قلم « جعفر خضوعی» با عنوان « همواره سلام بر حیدربابا » و به  بهانه ی انتشار « قیزیل قیه یه سلام » نخستین نظیره بر « حیدربابایه سلام » در روزنامه مهدآزادی به چاپ رسید.

 

سیف اله دلخون به نقل از همین مقاله:

دوستی نقل می کند « آشنایی من با مرحوم دلخون به دوران نوجوانی ام بر می گردد. در آن روزها به دفعات مرد جوانی را می دیدم که با لباسی شیک، در حالی که سینه را جلو داده و ژست گرفته  و پاکتی از میوه در بغل دارد،‌به سوی بالای کوچه گام بر می دارد. کوبه ی دری را به صدا در می آورد و از پشت دری نیم باز، دختر همسایه ی ما بعد از چند لحظه صحبت، پاکت میوه را گرفته و در را می بندد. این صحنه اکثر روزها تکرار می شد و سرانجام ماجرای عشق‌ آتشین این عاشق صادق و ساده زبانزد همگان شد....» در مقدمه ی کتاب می خوانیم «‌ ... او انسانی حساس،‌ مهربان و رقیق القلب بود. بچه های محله خرگوش یا پرنده ای را که گرفته بودند به او می فروختند و او آن ها را آزاد می کرد.» فقر خانوادگی امکان ادامه تحصیل را از او می گیرد و از پایه ی پنجم دبیرستان فراتر نمی رود. او شاعر بود و زندگی اش سراسر شعر. و شعر برای او همه چیز بود.واقعه ای که خون بر دل « دلخون » می کند و او را آتش می زند و به « درد » می آورد. رویداد خاص او نبود و پیش از او بارها و بارها برای بسیاری رخ داده بود. همان « بلا » که سرِ شهریار و سر ابوالقاسم نباتی آمد،‌ بر « دلخون » نیز وارد آمد. آری، معشوق او « بی وفا » از آب در آمد و با دیگری ازدواج کرد. » این همان « گیزلین درد »ی است که از ناحیه ی عشق بر او وارد آمد و « دلخون » ی ساخت که فصلی گوهرین بر ادب ما افزود. این رویداد در بندی از نظیره ی او نمود دارد:

قیزیل قیه گون اوستوندن کوچولدی

گوزل کهلیک قایالاردان اوچولدی

حق بازاری سئچمه لی لر سئچیلدی

قضا ووردی سئچدیگیمی آلدیلار

اوره گیمی گیزلین درده سالدیدلار

« روزهای اشک و جنون آغاز می شود و شب های حسرت در فراق یار بی وفا،‌ خواب و راحت از وی بر می گیرد. اشعار سوزناکی می سراید و دیوانه و آشفته در کوی یار پرسه می زند. روزها می گذرد و با رفتن دلدار به شهری دور،‌کاخ آمال و آرزوهای شاعر بر سرش آوار می شود.» دلخون اگرچه با پا در میانی برادران و دوستان در سال 1364 با بانویی وجیهه ( اهل مشکین شهر ) ازدواج می کند اما صاحب فرزندی نمی شود و همچنان « دلخون » می ماند. شعری که بر سنگ قبرش نیز حک شده، گویای حال اوست:

اوشاقلیقدا آنا مهرین گورمه دیم

سون گونومده بالا نازین چکمه دیم

بو دنیادا هئچ شاد اولوب گولمه دیم

اوره گیمدن نیسگللری سیلمه دیم

و سرانجام دلخون ( که در سال 1309 به دنیا آمده بود ) نوزده دی ماه 1376 با دلی خون دنیا را وداع گفت.

آرتیغین اوخوماخ

سی سال تمام در ارتش و ژاندارمری در صف و ستاد در اغلب نقاط ایران مأمور و مشغول بود ه فرمان برد و فرمان راند. در طول خدمت چندین بار فرمان درجه و نشان لیاقت گرفت . درآذر ماه 1337 به افتخار بازنشستگی نایل آمد . بازنشستگی فرصتی بود تا  علاوه بر معلومات ذیقیمتی که خود اندوخته بود کتب تاریخی را ورق بزند  و کتابی بنویسد که امروزه معتبرترین منبع ارسباران پژوهی است . اگر صدها کتاب در مورد اهر و ارسباران نوشته شود این کتاب صدرنشینی خود را حفظ خواهد کرد و هیچگاه  ارسباران پژوهان از این کتاب بی نیاز نخواهند بود . مرحوم سرهنگ حسین بایبوردی در جای جای کتاب از اشعار ناب  فارسی و ترکی سود می جوید و این ارزش کتاب را دوچندان می کند و نشانگر ذوق ادبی این نویسنده است .

گر بگویم شرح آن بی حد شود          مثنوی هفتادمن  کاغذ شود

بیان قوی نویسنده در جای جای کتاب مشهود است است . بخشی از این کتاب ارزشمند را با هم می خوانیم :

«در قحطی 1336 قمری که همه جا حتی ارسباران انبار غله آذربایجان دچار قحطی شده بود خود نگارنده آن روزها را به یاد دارم که موقع رفتن به مدرسه از هر جا می گذشتیم روی نعش ها پارچه کشیده برای دفن مرده ها و نگاهداری زنده ها پول و اعانه جمع می کردند . ده ها نفر زن و مرد برهنه که از فرط

لاغری و گرسنگی - از او مانده بر استخوان پوستی- با قیافه های وحشتناک دور لاشه اسب و الاغ جمع شده و برای بردن و خوردن تکه از گوشت آن هم دیگر را چنگ می زدند . و وضع طوری شده بود که احتیاطاً همراه نوکر به مدرسه می رفتیم.

البته اذیت و آزار اشرار ... نسبت به زارعین و دهات اطراف و دنباله جنگ بین الملل و پراکندگی اردوهای متلاشی شده روسی هم در تشدید اوضاع بی تاثیر نبود.»

 

به نوشته ایرج افشار در کتاب نادره کاران سرهنگ حسین بایبوردی در سال 1366 در تهران به درود حیات گفت. ممکن است بعضی از همشهریان بر من خرده بگیرند که با این همه اقوام و خویشاوندان وی چرا تاریخ وفات وی را از کتاب نادره کاران یادداشت کردم  من بیشتر اطلاعات مربوط به این نویسنده را از لابلای کتاب وی به دست آوردم . برا ی ثبت زمان مرگ وی با اغلب افراد در دسترس خاندان بایبوردی تماس گرفتم جالب است که عده ای از آنها اصلاً نمی دانستند که او کیست؟!

آرتیغین اوخوماخ

 

ستار قره داغی سومین پسر حاج حسن قره داغی در سال ۱۸۶۶ میلادی در روستای بیشک ورزقان در آذربایجان به دنیا آمد.
وی درخشان ترین ستاره انقلاب مشروطه و بزرگ ترین قهرمان ملی ایران است. سرنگونی پرچم های سفید در تبریز- که پس از بمباران مجلس تهران و برچیده شدن بساط مشروطه در کل ایران، برفراز بام ها به علامت تسلیم افراشته شده بود از جمله شاهکارهای تاریخی این مرد بزرگ بحساب می آید.
در بین مردانی که برای دفاع از مشروطیت و حقوق ملت دست به شمشیر برده و آنرا پس از استبداد صغیر دو مرتبه بازگردانیدند، ستارخان سردار ملی مقام اول را دارد؛ بحق او قهرمان مشروطیت ایران است.
ستارخان پیش از انقلاب مشروطیت از لوطیان تبریز بود. لوطیان ایران از قدیم الایام طبقه خاصی را تشکیل میدادند و از حقوق مردم و ضعفا در برابر زورمندان حمایت می کردند و با حکومت و مأمورین دولت همیشه مخالفت می نمودند
او در مدت یازده ماه استبداد صغیر رهبری مجاهدین تبریز را بر عهده داشت و مقاومت شدید و طاقت فرسای اهالی تبریز در مقابل  چهل هزار نفر قشون دولتی، با راهنمایی و رهبری او انجام گرفت، به طوری که شهرت او به خارج از مرزهای کشور رسید پس از ماهها محاصره تبریز قوای روسیه با موافقت دولت انگلستان و محمدعلی شاه، از مرز گذشتند به سوی تبریز حرکت کردند و راه جلفا را باز کرد. ستارخان و دیگران مجاهدین تبریز که به شدت از روسها متنفر بودند، برای رفع بهانهٔ تجاوز روسها تلگرافی به این مضمون به محمدعلی شاه فرستادند:
    شاه به جای پدر و توده به جای فرزندان است. اگر رنجشی میان پدر و فرزندان رخ دهد نباید همسایگان پا به میان گزارند. ما هرچه می خواستیم از آن در می گذریم و شهر را به اعلی حضرت می سپاریم. هر رفتاری که با ما می خواهند بکنند و اعلی حضرت بیدرنگ دستور دهند که راه خواربار باز شود و جایی برای گذشتن سپاهیان روس به ایران باز نماند.
. محمدعلی شاه پس از دریافت این تلگراف به نیروهای دولتی دستور ترک محاصره داد اما روسها به پیشروی ادامه دادند و وارد تبریز شدند ستارخان حاضر به اطاعت از دولت روس نشد سرانجام  به ناچار با همراهانش به کنسول خانه عثمانی در تبریز پناهنده شد. در منابع ذکر شده است که ستارخان به کنسول روس (پاختیانوف) که می خواست پرچم روس را خود به سر در خانه ستارخان زند و او را در حمایت دولت روس قرار دهد گفت: «جناب کنسول! من می خواهم هفت دولت زیر سایه بیرق امیرالمؤمنین باشد شما می خواهید من زیر بیرق روس بروم؟ هرگز چنین کاری نخواهد شد»
.پس از فتح تهران بدست انقلابیون، در اثر توطئه ای به تهران کوچ کرد و چندی بعد به دنبال همان توطئه در واقعه اسفناک پارک اتابک زخمی شد و دیری نگذشت که به همان زخم بدرود حیات گفت و در حضرت عبدالعظیم در سن 48 سالگی مدفون گشت.
مرگ سردار ملی را عصر روز سه شنبه 25 آبانماه 1293 شمسی مطابق به 28 ذیحجه 1332 قمری نوشته اند
.همرزم او باقرخان هم در سال 1861 در تبریز و در یک خانواده فقیر به دنیا آمد.اینان در حرکات آزادی خواهانه مشروطیت از خود شجاعت و مدیریت فوق العاده ای نشان دادند.وی مردم را بر ضد اردوی دولتی فرا خواند و خود رهبری آن را بر عهده گرفت و به همراه سایر مجاهدین و باقرخان سالار ملی مدت یک سال در برابر قوای دولتی ایستادگی کرد  در نشست انجمن تبریز با اهدا عنوان (سردار ملی) به ستار خان و (سالار ملی) به باقرخان،نهایت قدرشناسی خود را نشان دادند
.از سال 1905 که حرکات ملی - مدنی و سیاسی شروع شده بود. در سال 1907 به رهبری پیشه وری یک حرکت مسلحانه آزادی بخش تبدیل گشته ودر زمان اندکی حاکمیت تمام حدود آذربایجان جنوبی را فرا گرفته بود. مدارسی که در آن زبان ترکی آذربایجانی تدریس می شد گشوده شده بود.بیمارستانها برپا و کارهای آبادانی رونق یافته بود و اگر کار به این منوال ادامه می یافت،آذربایجان می توانست دولت آزاد خود را به جهان اعلام کند.شاه که اوضاع را وخیم می دید دست به دامن کشورهای انگلیس و روسیه شده و به کمک آنها توانست جلوی شیر مردان آذربایجان بایستد.

آرتیغین اوخوماخ

بابک(بای+بک= آقا+بزرگوار=آقای بزرگوار) فرزند مرداس در منطقه آذربایجان  زاده شده او  کسی بود که به مدت 22 سال با خلفای عباسی جنگید و اجازه نداد که پای آنها به آذربایجان باز شود و قریب به 33 هزار نفر از متجاوزان به اذربایجان را از پای در اورد سرانجام با خیانت یک ایرانی تبار بنام افشین، متجاوزان بر خرمدینان اذربایجانی چیرگی یافتند. و او را به سامرا نزد خلیفه بردند. خلیفه معتصم دستور داد تا بابک را سوار بر فیل کرده و در شهر بگردانند و در روز پنجشنبه دوم صفر سال ۲۲۳ با بودن امان نامه ای که به او داده بودند به دستور خلیفه او را تکه تکه کرده و کشتند. قرارگاه اصلی بابک خرمدین دژی استوار و سخت گذر بنام دژ بَز بود که در نزدیکی شهر کلیبر در شهرستان اهر استان آذربایجان شرقی قرار دارد.
در مورد افکار تأثیر گذار در روحیة بابک ، بهروز خاماچی و رحیم رئیسنیا مینویسد: «مادر بابک روزی شمشیر پدرش را به او و برادرش نشان داد و گفت فرزندانم ! پدر شما یک روغن فروش ساده نبود . او یک بهادر بود ،او در روی شمشیر چنین نوشته بود : « ای جوانمرد اگر شمشیر را در خلاف خواهی کرد بهتر است که دست به قبضه اش نبری .در روزگاران عباسیان، بی چشم میتوان زندگی کرد ، اما بی شمشیر هرگز!»
هر ساله در 12 تیر به پاس بزرگداشت سالروز تولد بابک در قلعه بابک مراسمی برگزار می شود
بلاخره پس از 22سال قیام غیرتمندانه و شجاعانة بابک ، با خیانت و دسیسة  افشین ، این قهرمان آزادی اسیر گشته و به خلیفة عباسی تحویل داده میشود. خلیفه ابتدا پیشنهاد سرداری در لشگر خود را به بابک میدهد ولی بابک مرگ را قبول میکند و هرگز زیر بار ننگ نمیرود .خلیفه برای اینکه خود را حق نشان دهد در دربار خود خطاب به بابک چنین میگوید : «شنیدهام که تو حرام های خدا را حلال کرده ای و بر آن بوده ای که سرزمین خلافت را غصب کنی؟!» بابک در جواب به خلیفة عباسی چنین میگوید: «هر کس را مادرش هر جا به دنیا آورد مال اوست . سرزمین اوست . وطن اوست .غاصب کسی است که فرسخ ها را زیر پا گذارد و با قشون و سلاح بر سر مردم بی دفاع یورش آورده و دسترنج مردم زحمتکش را غارت کند و زندگی را در کامشان تلخ سازد. غاصب کسانی هستند که اندیشمندان ملتها را میربایند ،غاصب کسانی هستند که بر کشتگاه مردم اسب میتازانند. مردم را اسیر میگیرند ، مردان را چون حیوان به بیگاری وا میدارند ، زنان شوهردار را میفروشند ، دختران را بی عصمت میکنند، در حرمسرای خلیفه زنان و دختران و رامشگر و رقاصه وجود دارد . حرمسرای این مردان که در اینجا جمعند ، موج میزند از دختران و زنانی که روزی برای خود زندگی آزادی داشته اند

روز قبل از اعدام،خلیفه با بزرگان دربارش مشورت کرد که چگونه بابک را درشهر بگرداند و به مردم نشان بدهد تا همه بتوانند وی را ببینند.
بنا بر نظر یکی از درباریان قرار برآن شد که وی را سوار بر فیلی کرده در شهر بگردانند.
فیل را با حنا رنگ کردند و نقش و نگار برآن زدند؛ و بابک را در رختی زنانه و بسیار زننده و تحقیر کننده برآن نشاندند و درشهر به گردش درآوردند.
پس ازآن مراسم اعدام بابک با سروصدای بسیار زیاد با حضور شخص خلیفه برفراز سکوی مخصوصی که برای این کار دربیرون شهر تهیه شده بود، برگزار شد.
برای آنکه همه ی مردم بشنوند
که اکنون دژخیم به بابک نزدیک میشود و دقایقی دیگر بابک اعدام خواهد شد، چندین جارچی در اطراف و اکناف با صدای بلند بانگ میزدند نَوَد نَوَد این اسمِ دژخیم بود و همه اورا میشناختند .
ابن الجوزی مینویسد که وقتی بابک را برای اعدام بردند خلیفه درکنارش نشست و به او گفت: تو که این همه استواری نشان میدادی اکنون خواهیم دید که طاقتت دربرابر مرگ چند است!
بابک گفت: خواهید دید.
چون یک دست بابک را به شمشیر زدند، بابک با خونی که از بازویش فوران میکرد صورتش را رنگین کرد. خلیفه ازاوپرسید: چرا چنین کردی؟ بابک گفت: وقتی دست هایم را قطع کنند خونهای بدنم خارج میشود و چهره ام زرد میشود، و تو خواهی پنداشت که رنگ رویم از ترسِ مرگ زرد شده است.. چهره ام را خونین کردم تا زردیش دیده نشود .
به این ترتیب دستها و پاهای بابک را بریدند . چون بابک برزمین درغلتید، خلیفه دستور داد شکمش را بدرد... پس از ساعاتی که این حالت بربابک گذشت، دستور داد سرش را از تن جدا کند.
پس ازآن چوبه ی داری در میدان شهر سامرا افراشتند و لاشه ی بابک را بر دار زدند، و سرش را خلیفه به خراسان فرستاد .
آخرین گفتار بابک چنین بوده است:
تو ای معتصم خیال مکن که با کشتن من فریاد استقلال طلبی را خاموش خواهی کرد . نه ! این حماقت است اگر فکر کنی چون افشین وطن فروش را با زر خریده ای میتوانی آزربایجانی ها را اسیر کنی . این را بدان که آزربایجانی هرگز زیر بار زور و ستم نخواهد رفت و سلطه بیگانگان را تحمل نخواهد کرد. من مردانگی و درس مبارزه را به جوانان آزربایجان آموختم و هم اکنون که جلاد تو شمشیرش را برای بریدن دست و پاهای من تیز میکند صدها آزربایجانی با خون بجوش آمده آماده طغیان هستند. و صدها بابک دیگر آماده اند تا مردانه برخیزند....
 بدینسان نخست دست چپ بابک بریده شد و سپس دست راست او و بعد پاهایش و در نهایت دو خنجر در میان دنده هایش فرو رفت و آخرین سخنی که بابک با فریادی بلند بر زبان آورد این بود :
"من همیشه سنینلیم آذربایجان"
روز اعدام بابک خرمدین و تکه تکه کردن بدنش در تاریخ 2 صفر سال 223 هجری قمری انجام گرفت که مسعودی در کتاب مشهور مروج الذهب این تاریخ را برای اذربایجان بسیار مهم دانسته است اعدام بابک چنان واقعه ی مهمی تلقی شد که محل اعدامش تا چند قرن دیگر بنام خشبه ی بابک یعنی چوبه ی دار بابک در شهرِ سامرا که در زمان اعدام بابک پایتخت دولت عباسی بود شهرت همگانی داشت و یکی از نقاط مهم و دیدنی شهر تلقی میشد
برادر بابک یعنی آذین را نیز خلیفه به بغداد فرستاد و به نایبش در بغداد دستور نوشت که اورا مثل بابک اعدام کند.
طبری مینویسد که وقتی دژخیمْ دستها و پاهای برادر بابک را میبُرید، او نه واکنشی از خودش بروز میداد و نه فریادی برمیآورد. جسد این مرد را نیز در بغداد بردار کردند.
بله اذربایجان چنین قهرمانانی در دامن خود پرورده است اما متاسفانه امروزه مردم آذربایجان که تنها خواهان حقوق طبیعی و بر حق خودشان هستند و تنها خواسته شان داشتن رخست برای خواندن و نوشتن به زبان مادری شان است. حتی اجازه برگزاری مراسم بزرگداشت زادروز این قهرمان ملی آذربایجان را نیز نمی دهند و دوستداران بابک همه ساله برای برگزاری مراسم یادبود بابک با مشکلات بسیاری روبرو هستند ولی خیل عظیم دوستداران آذربایجان و بابک، با وجود جو نظامی و امنیتی سرکوب، همه ساله تولد بابک را در محل قلعه بابک واقع در کلیبر برگزار می کنند که با اندوه باید گفت که عده ای حتی این شادی کوچک ملت آذربایجان را بر نمی تابند و به این مراسم انگ های مختلفی زده می شود.

آرتیغین اوخوماخ

سیّد ابوالقاسم نباتی:
********************************
ائیله مستم بیلمزم کیم، مئی نه دیر، مینا ندیر!
گول ندیر، بولبول ندیر، سونبول ندیر، صحرا ندیر!

اود توتوب جانیم سراسر یاندی، اما بیلمدیم
دیل ندیر، دلبر ندیر، باشیمدا بو سئودا ندیر؟

بیلمدیم عمرومده هئچ بیر کفر و ایمان هانسی دیر،
احمد محمود کیمدیر، موسی و عیسی ندیر؟

شاهباز اؤوج وحدت، واحد وحی و قدیم،
خالق ارض و سما اول فرد و بی همتا ندیر؟

صدر ائیوان جلالت، شمع بزم کاینات،
آفتاب ارش عزت “لافتا الا” ندیر!

طورحاتی قوی کناره، رقصه گل دیوانه وار،
گل، خرابات ایچره گؤر بو شوریش و غوغا ندیر!

دورد صافی گؤزله مک واختی دئییل، ساقی، آمان!
شیشه وئر، پئیمانه وئر، ساغر ندیر، صهبا ندیر!

دور، گؤزون قوربانییام، مستانه گل، رندانه وئر،
چوخ دئمه جمشیددن، اسگندر و دارا ندیر!

لؤوحش لله، کیمدی بیلمم، عشق دیوانین یازان،
عاشیق و معشوق کیم دیر، وامیق و عذرا ندیر!

شاهید خلوت نیشینیم ائتدی روخسارین عیان،
عاشیق دیوانه، گل گؤر ظاهر و ایخفا ندیر!

یئتدی عمرون آخیره، سن بیر، نباتی، بیلمدین،
کیمدی بو گؤزدن باخان، یا دیلده بو گویا ندیر؟

آرتیغین اوخوماخ

 

سنگ نگاره  12 هزار ساله قره داغ در پشت.... ورود ممنوع ...معدن مس سونگون

 

     نویسنده: استاد نصیرزاده

 

 

سونگون  معدن  طلا یا معدن بلای فرهنگ و طبیعت مان!

ورزقان دهانش را باز کرده بسوی سونگون....سونگونی که خاک و جان خودش است اما  با تمام شرمندگی  ازآن گدایی نان ، جاده و آسفالت می کند!

حتی کار بدانجا  رسیده  که  ورزقان نامش را- هویت اش را  هم از سونگون می گیرد:

به شهر طلای سرخ ایران خوش آمدید!

خیلی مهندس ها که از فرهنگ،تاریخ،ادبیات و هویت بی خبرند، این نام بی ربط را طوطی وار تکرار می کنند و اسم وبلاگها و اسم مقالاتشان را به این نام مزین می کنند....

من می دانم  و می بینم که در پس آن خاک مسی و طلایی،تاریخ،فرهنگ، جنگل،محیط زیست وقهرمانان ما مدفون می شوند.

بجای شهر ستارخان،سردارملی، شهر علامه جعفری فیلسوف شرق،شهر امیر ارشدحاج علیلو،شهر کلنل محمدتقی خان پسیان و سرزمین ساز، سرزمین طلای سرخ – سرزمین فلان سنگ که بعد از چندین سال بهره برداری و اتمام آن طلاها این نام بی ربط به هویت تاریخی،فرهنگی و ملی هم به تاریخ خواهد پیوست.

بجای درک درست و علمی از فرهنگ،تاریخ،هویت یک منطقه از سوی مدیران غیر متخصص ،نمایندگان و شوراها  و شهرداران کم سواد و یا فنی و مهندسی خوانده...ورزقان روزی پر از مجسمه های غاز و باز می شود و اسم اش هم می شود سرزمین طلای سرخ و سفید و آبی!

جالب اینکه در عدم درک صحیح ارزش فرهنگی فسیلهای 4و 7 میلیون ساله ،فسیلها تا ابد راهی تهران و مراغه می شوند!

و در عدم توجه و درک صحیح از ارزش فرهنگی،تاریخی و ملی سنگ نوشته های 12 هزار ساله سونگون، جا و مکانش جز منطقه ورود ممنوع معدن سونگون می شود! سنگ نوشته ای  که ارزش تاریخی و فرهنگی اش از معدن سونگون فراتر است.

جان یک منطقه و مردم،فرهنگ و هویت و تاریخ و حتی اسم و رسمش است . متأسفانه ورزقان بجای آثار تاریخی،سنگ نوشته های 3 و 12 هزار ساله،بجای ستارخان،کلنل محمدتقی خان،امیرارشد،سردار آقبلاغی،علامه جعفری....اسم اش را از یک معدن که بعد از چند سال تمام می شود، گدایی می کند  که بایست بر این گدایی با چکش تاخت و بایست داشته ها و ثروتهای معنوی-تاریخی-هنری و انسانی ورزقان و قره داغ را بر داشته های مادی اش ترجیح داد نه اسیر زرق و برق سنگها شد و برای محل  ورود سنگ نوشته12 هزار ساله سونگون نوشت:

ورود ممنوع!

آرتیغین اوخوماخ

هرکس خواسته درمورد شهراهرچیزی بنویسد ویا تحقیقی بکند بایک تناقض آشکار روبرو شده وانتظاراتش برآورد نگردیده است، زیرا داخل شهر هیچ اثری ازآن همه آوازه که درتاریخ خوانده، یا ازپدران خود شنیده، به چشم نمی خورد. و بدینسان درشگفت می ماند از اینکه همة آن وقایع وخاطرات را ساختة اوهام و تصورات اذهان مبالغه پرداز قلمداد نماید؟! پس شهر اهر درنفس خود به تنهائی نمی تواند تجلیگاه آن همه حشمت وشهرت بوده باشد، باید به ارسباران رفت و دروسعت آن اندیشه کرد:

ارسباران یک ناحیه کوهستانی است که درشمال استان آذربایجان شرقی و جنوب رودخانه ارس واقع شده است، ترسیم حدّ ومرزقاطع برای آن، باتوجه درموقعیت طبیعی وجغرافیائی که دارد درعمل واجد پاره ای دشواریهاست، دلیل براین امر آن است که اولاً ارسباران منطقة کوهستانی ازنوع تپه ماهور بوده ودراغلب نقاط به جهت صعب العبور بودن راه ها، تشخیص موقعیت بخش های مختلف آن نسبت به هم مشکل می باشد. ثانیاً استفاده از کلیشه و تعریف مرزهای آن به ایالات وشهرستانهای اطراف هم گویای واقع نبوده ومصداق دور باطل. بناءً بهترین وقابل فهم ترین روش جهت ترسیم محدودة ارسباران، تعیین سرحدّات آن و پیراستن ومنقّح نمودن خاک آن از غیرارسباران است، برای نمونه درسرحدّ شرقی آن محال ارشق و دشت مغان جزوخاک ارسباران نیست و درسرحدجنوبی آن محال بدوستان.که امروزه شهرستان هریس نامیده می شود. کثرت تپه ها وکوهها درمنطقه ارسباران و واقع شدن آنها درتیررس دید همسایگان ازچهارجهت اصلی،  نوعاً سبب بروز تصّورات متفاوتی از آن شده است، شاهسونها وتاتهای اطراف مشکین شهر این منطقه را ازدامنه های سبلان که نگاه می کنند رویه ای از تپه ها وکوه های درهم تنیدة سخت وتفته را درمقابل دارند که انبوهی وخشونت نهفته درسیمای هویدای آن، از اسرارلطافت و طراوت آن روی نهان حکایت نمی کند. اهالی بدوستان هم از بلندای کوه های بزغوش جزانبوهی کوهها وسیمای آفتاب زدة آن تصوّری از این منطقه اسرارانگیز وزیبا نمی توانند داشته باشند. همین اوصاف سبب شده است نه تنهاهمسایگان شرقی و جنوبی، بلکه هرتازه واردی این منطقه را قره داغ نامند.

آن روی قره داغ، امّاحرف وحدیث دیگر دارد، شادابی وخرمی درکوه ها وتپه هایش موج می زند ومراتع وجنگلهایش پوشیده ازدرختان وگیاهان سرسبزاست .این سیمای دیگری از همان  آب وخاک است که ازسرحدّات شمالی قابل رویت بوده واهالی جمهوری آذربایجان این دیوارة سبزرا درپس ارس می توانند نظاره وتحسین کنند.

ارسباران عنوان جدیدی است که بکارگیری آن درعمل شیاع قره داغ را درمحل از سرزبانها انداخت. بااین حال در اغلب متون رسمی ومکاتبات اداری بعداز انقلاب مشروطیت، ارسباران رایج گردیده و بعدازآن تاریخ کمتر دیده شده این منطقه رادراسنادرسمی و دولتی قره داغ و یا قره جه داغ نامیده باشند. گفته شد قره داغ وصفی است که همسایگان شرقی ساخته وپرداخته کرده و به یادگارگذاشته اند ساکنین دشت مغان واطراف مشکین شهر هنوزهم  بی هیچ تبعیض واستثنائی این لفظ را بکارمیبرند. بااین توضیح که قره درلسان ترکی دلالت برانبوهی وکثرت ودرهم تنیدگی می کند.

همانطوریکه طبیعت اسرارآمیز قره داغ درسیمای چندگانة کوهستانهای آن متجلی گردیده است تاریخ دیرپای آن هم اززوایای متفاوت قابل بررسی می باشد. مهمترین واقعه درتاریخ اهرارسباران تمرکزجنگهای ایران وروس درحوزه آن می باشد، جنگی مستمر وتمام عیار که بخش اعظم تدارکات وافراد قشون ایران ازاین نواحی تامین می شده است، نکته جالب توجه نقش فرماندهی عطا اله خان (آتاخان) ایلخان شاهسون درپیشبرد اهداف جنگ مذکوراست که سالیان دراز دررکاب مرحوم عباس میرزای ولیعهد، قره داغ اهر را به مرکز مقاومت ومقابله             با روسها تبدیل کرده بود. علی ایحال اگرایرانی ها درجنگ باروسها بازنده نمی شدند! اگر عباس میرزای ولیعهد جوانمرگ نمی شد! واگرعمارت باشکوه عطاخان شاهسون درروستای ساطی میزان برپای می ماند! گوشه ای از بزرگی وافتخار تاریخ این مرزبوم را می توانستیم    بسیاربهتر وبیشترازاین که هست بفهمیم، بعداز جنگ ایران وروس شاید وقوع انقلاب مشروطیت مهمترین رویداد تاریخی درایران باشد، که فرزندان این خطه درهردوجبهة  آن واقعة عظیم، صحنه گردان بوده اند، دریکطرف رحیم خان چلبیانلو ودرطرف دیگر ستارخان  قره داغی راداریم، اولی برضد انقلاب یک تنه ایستاده بود ودومی سردارملت وانقلاب لقب گرفته بود، و سرنوشت کشور درآن مقطع به نتیجة رویارویی این دومرد بزرگ تاریخ وابسته شده و بدینسان قره داغ گرانیگاه سرنوشت ایران گردیده بود.

آرتیغین اوخوماخ

قلعه بابک
قلعه جاویدان ، قلعه جمهور یا دژبد معروف به قلعه ی بابک در 3 کیلومتری جنوب غربی کلیبر واقع شده است و 2300 تا  2600 متر از سطح دریا ارتفاع دارد . این قلعه بر فراز کوهستانی به نام جمهور واقع شده و دره هایی به عمق 400 تا 600 متر از هر سو آن را  در برگرفته است . برای رسیدن به این قلعه تنها از یک سو و فقط یک راه مال رو وجود دارد.
در کاوش های باستان شناسی آثار بسیاری از این قلعه به دست آمده است . از آن جمله می توان از سفالینه های منقوش و لعاب دار مربوط به قرن سوم و سکه های مربوطه به دوره اتابکان آذربایجان و هزار اسپیان ( قرون 6 و 7 هجری ) و تنورهای متعدد پخت نان یاد کرد .

آرتیغین اوخوماخ

قلعه انداب جدید
قلعه انداب جدید در دو کیلومتری جنوب روستای قلعه باشیدر بخش مرکزی اهر واقع است. لازم به ذکر است که روستای قلعه باشی،خود در داخل یک قلعه ی قدیمی بنا شده است و از دیوارهای باقی مانده مشخص است که خود این روستا در زمان های گذشته قلعه بود . اسم این روستا خود مؤید این امر است.

آرتیغین اوخوماخ

این قلعه بر فراز قله مرتفعیمشرف به رودخانه ی اهرچای در روستای نودوز در فاصله 35 کیلومتری شرق اهر جای دارد . برج های دیده بانی برجای مانده از قلعه،11 تا 9 متر ارتفاع دارند و از سنگ های رسوبی آجری ساخته شده اند.
برای تأمین آب اشامیدنی ساکنین قلعه ، تعدادی حوضچه در بدنه سنگی کوه تعبیه شده بود که از آب باران پر می شد و به مصرف ساکنین می رسید.

آرتیغین اوخوماخ

این قلعه در 26 کیلومتری غرب ورزقان و 6 کیلومتری روستان جوشین واقع شده و راه دسترسی آن بسیار سخت و کوهستانی است . سفال هایی که در محوطه این قلعه پیدا شده ، آثاری از ادوار قبل از اسلام و دوران اسلامی تا قرن ششم هجری قمری را شامل می گردد .

آرتیغین اوخوماخ

قلعه تاریخی پشتو بر روی یکی از کوه های بلند به نام " هشته سر " ( هشت سر ) در 12 کیلومتری بخش هوراند و 50 کیلومتری شمال شرقی اهر واقع است .
این قلعه تنها یک راه باریک برای ورود دارد و در سه سمت دیگر آن پرتگاه های مخوفی دیده می شود که قلعه را نفوذ ناپذیر ساخته است . قلعه پشتو بسیار قدیمی است و قدمت آن به دوره های اشکانی و ساسانی می رسد. این قلعه یکی از دژهای مورد استفاده بابک خرمدین بود.

آرتیغین اوخوماخ

قلعه آوارسین منسوب به دوره ساسانی تا قرن سوم هجری قمری است که در 5/22 کیلومتری سمت جنوب خداآفرین و 11 کیلومتری جاده ی اهر – کلیبر واقع شده است . حمداله مستوفی بنای قلعه آوارسین را به " بکر بن عبداله " از اصحاب حضرت رسول (ص) نسبت می دهد که به امر عمر خلیفه ی دوم در سال 22 هجری به آذربایجان لشگر کشید.
آثار به دست آمده نشان می دهد که این قلعه در دوره اشکانی یا اوایل دوره ساسانی ساخته شده و در دوره اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

این قلعه دارای 5 برج مدور برای نگهبانی است و بلندترین برج آن به ارتفاع بیش از 800 متر از ته دره ، در جبهه غربی هنوز پابرجاست . این قلعه احتمالاَ از استحکامات دفاعی بابک خرمدین در منطقه قره داغ آذربایجان بود .

آرتیغین اوخوماخ