==========
زبان ترکی آذربایجانی ۹ واکه ( حرف صدادار) دارد که عبارتند از : A Ə E İ I O Ö U Ü
و با الفبای عربی: آ اَ ائـ ایـ ایـ اُ اؤ او او. زبان فارسی ۶ واکه دارد که عبارتند از: اَ اِ اُ آ او ای
حروف صدادار (واکه‌ها) نقش مهمی را در زبان ترکی آذربایجانی بازی می کنند و تقریبا ۴۰% از ساختمان و ترکیب این زبان را تشکیل می دهند. حروف صدادار در این زبان، به ۲ گروه تقسیم می شوند که فراگیری آنها از مهم ترین بخش های یادگیری زبان ترکی آذربایجانی است. در حقیقت پسوند های افعال و کلمات در این زبان، وابسته به حروف صدادارِ کلمه یا فعلی است که قرار است صرف شود و یا پسوند بگیرد. این خصلت باعث می شود ترکی زبان آهنگینی باشد.
واکه‌ها (حروف صدادار) به ۲ گروهِ : واکه‌های آهنگ پایین، و واکه‌های آهنگ بالا تقسیم می شوند.
۱- واکه‌های آهنگ پایین، واکه هایی هستند که صدایی نرم و در عین حال صدایی بم دارند و عبارتند از:
آ A – اُ O – او U – ای I
مثال:
آل al : بگیر
اُل (اول) ol : بشو
اوچ uç : بپر
ایشیق ışıq : روشن
۲- واکه های آهنگ بالا، واکه هایی هستند که صدایشان تیز و یا نازک است و به عبارتی آهنگ بالایی دارند و عبارتند از:
اَ (فتحه) Ə – ائـ (کسره) E – ای İ – اؤ Ö – او Ü
مثال:
اَت ət : گوشت
ائشیت eşit : گوش کن
ایشلَه işlə : کار کن
اؤپ öp : ببوس
گول gül : بخند (فعل امر)، گُل
==========
( حروف بی‌صدای ضعیف (بی‌ثبات) )
حروف بی صدا در زبان ترکی آذربایجانی به دو دسته تقسیم می شوند. این یعنی برخی حروف در آخر کلمه، موقع گرفتن پسوند، تغییر می کنند. این قابلیت به آهنگین تر شدن زبان کمک شایانی می کند.
این قاعده به نوعی دیگر در زبان فارسی هم وجود دارد. در زبان فارسی وقتی “ن” و “ب” پشت سر هم قرار بگیرند، حرف “ن” به صورت “م” تلفظ خواهد شد.
مثال:
قنبری… در تلفظ: /قمبری/
منبر… در تلفظ: /ممبر/
سُنبل… در تلفظ: /سُمبل/
منتها در زبان ترکی آذربایجانی، تغییر حروف دقیق تر هستند و از قوانین بیشتری تبعیت می کنند و مختص به محاوره نیستند، بلکه در نوشتار هم باید آنها را رعایت کرد.
۱ – حروف بی صدای ضعیف (بی ثبات)
حروفی هستند که صدای آنها ثابت نبوده و در مواردی به ویژه در اشعار و در کتب قدیمی تغییر صدا می دهند. این ۸ حرف عبارتند از:
چ Ç – ق Q – ح H – ک K – پ P – س S – ش Ş – ت T
از حروف مذکور ۵ حرف وقتی بین دو واکه (حرف صدادار) قرار بگیرند، تغییر صدا می دهند. یعنی:
” ک K “ تبدیل به ” ی Y ” می شود
” ق Q “ تبدیل به ” غ Ğ ” می شود
” چ Ç ” تبدیل به ” ج C ” می شود
” پ P ” تبدیل به ” ب B ” می شود
” ت T ” تبدیل به ” د D ” می شود.
شایان ذکر است در زبان ترکی آذربایجانی ِ امروز، فقط به تغیی
ر حروف ” ک K ” و ” ق Q ” اهمیت داده می شود و آن رابا اصولی که بالاتر گفته شد، صرف می کنند.
مثال:
یئمک yemək : غذا……….. یئمییم yeməyim : غذای من
” ک K ” همان طور که اشاره شد حرف ضعیف (بی ثبات ) است و در ترکیب ِ ” یئمییم “ (غذای من)، بین دو حرف صدادار ِ ” فتحه ə ” و ” ای i ” قرار گرفته است. طبق قاعده ای که ذکر شد، حرف ” ک K ” به حرف ” ی Y ” تبدیل خواهد شد.
یئمک + یم : یئمـ ک (ک –> ی) یم => یئمییم yemək + im: yemə k (k–>y) im => yeməiym
مثال:
اوشاق uşaq : کودک …… اوشاغیم uşağım : کودک من، بچه ی من
” ق Q ” همان طور که اشاره شده حرف بی ثبات است و در ترکیب ” اوشاغیم ” (کودک من، بچه ی من)، بین دو واکه ی (حرف صدادار) ” آ a ” و ” ای ı ” قرار گرفته است و طبق قاعده ای که گفته شد، حرف ” ق Q ” به حرف ِ ” غ Ğ ” تبیدل خواهد شد.
اوشاق + یم : اوشا ق ( ق –> غ ) یم => اوشاغیم uşaq + ım: uşa q (q–> ğ) ım => uşağım
مثال های دیگر:
اُخوماق: خواندن… اُخوماغیم: خواندن ِ من (ق–> غ) (oxumaq… oxumağım (q –> ğ
گولمَک: خندیدن…. گولمَییم: خندیدن ِ من (ک –> ی) (gülmək… gülməyim (k –> y
آغلاماق: گریه کردن..آغلاماغیم: گریه کردن ِ من (ق–> غ) ( ağlamaq…ağlamağım (q–> ğ
ایتمَک: گم شدن…. ایتمَییم: گم شدن ِ من (ک –> ی) (itmək…itməyim (k –> y
دینمَک: حرف زدن.. دینمَییم: حرف زدن ِ من (ک –> ی) (dinmək…dinməyim (k –> y
دئمَک: گفتن…… دئمَییم” گفتن ِ من (ک –> ی) (demək…deməyim ( k –> y
استثنا:
کلماتی که از زبان های دیگر وارد زبان ترکی آذربایجانی شده اند با قانون مذکور صرف نمی شوند و ” ک K ” و ” ق Q ” آنها بعد از گرفتن پسوند تغییر نمی کند.
مثال:
خالق ( کلمه عربی )….. خالقیم
بابک ( کلمه فارسی )…. بابکیم
اما کلمه ی ترکی ِ “ بَه بَک ” ….. بَه بَه ییم ( ک –> ی)
==========
( حروف بی‌صدای قوی (باثُبات) )
واج های زبان ترکی آذربایجانی را می توان به ۳ بخش اصلی تقسیم کرد: واکه ها (حروف صدادار)، حروف بی صدای ضعیف (بی ثبات)، و حروف بی صدای قوی (با ثبات)
حروف صدادار ( ۹ حرف صدادار) و حروف بی صدای ضعیف ( ۸ حرف بی صدا) را شرح دادیم. در اینجا با حروف بی صدای قوی (با ثبات) آشنا خواهیم شد.
زبان ترکی آذربایجانی تعداد ۱۵ حرف با ثبات ( قوی ) دارد که وقتی در آخر کلمه بیایند، مستقل از پسوند می باشند و تغییر نمی کنند. به جز حروف صداداری که ذکر شد و حروف بی صدای ضعیف ( که عملا در ترکی آذربایجان ِ امروز فقط دو مورد آن ( ” ک ” و ” ق ” ) صرف می شود)، بقیه ی حروف، حروف بی صدای قوی (با ثبات ) را تشکیل می دهند، که عبارتند از:
ب B – ج C – خ X – د D – ر R – ز ( ذ، ض، ظ ) Z – ژ J – غ Ğ – ف F – گ G – ل L – م M – ن N – و V – ی Y
مثال:
گون gün : روز……. گونوم günüm : روزم
” ن N ” در انتهای کلمه ی گون gün (روز) حرف با ثبات است و با گرفتن پسوند تغییر نمی کند.
مثال:
کیتاب Kitab : کتاب…….. کیتابیم kitabım : کتابم
” ب B ” در انتهای کلمه ی کیتاب kitab (کتاب) حرف با ثبات است و با گرفتن پسوند تغییر نمی کند.
مثال های دیگر:
آد ad : اسم….. آدیم adım : اسمم
ائو ev : خانه …. ائویم evim : خانه ام
اَل əl : دست …. اَلیم əlim : دستم
گؤز göz : چشم ……گؤزوم gözüm : چشمم
قیز qız : دختر ….. قیزیم qızım : دخترم
استثنا:
واج ” ر R ” در برخی مواقع به شکل قوی، مانند کلمه ی گلیر (می آید) تلفظ می شود و در آن واج ” ر R ” غلیظ شنیده خواهد شد
همچنین واج ” ر R ” در برخی مواقع به شکل ضعیف تلفظ خواهد شد. مانند: بیر دَنَه bir dənə به معنای یک دانه، که در آن ر ِ کلمه ی “ بیر bir ” به معنای یک، تلفظ نخواهد شد و به شکل بی دَنَه bi dənə شنیده خواهد شد.
==========
( تعریف کلمه و معرفی انواع آن )
کلمه:
کلمه از اجتماع چند واج تشکیل می شود، به عبارت دیگر کلمه از حروف مختلف ساخته می شود. در ساختار کلمه ساده ترکی، تمام حروف صدادار ِ (واکه ) یک کلمه، یا جز حروف صدادار آهنگ پایین ( واکه های آهنگ پایین) هستند، یا جز حروف صدادار آهنگ بالا (واکه های آهنگ بالا)، که به آنها اشاره شد.
۱- حروف صدادار آهنگ پایین:
آ A – اُ O – او U – ای I
مثال:
یاشار Yaşar : که در آن واج ” آ a ” دوبار تکرار شده است که جز حروف صدادار آهنگ پایین می باشد (تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه ) جز حروف صدا دار آهنگ پایین هستند).
توران Turan : که در آن واج ” او u ” و واج ” آ a ” ، هر دو جز حروف صدادار آهنگ پایین هستند ( تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه ) جز حروف صدادار آهنگ پایین هستند).
۲-حروف صدادار آهنگ بالا:
اَ (فتحه) Ə – ائـ (کسره) E – ای İ – اؤ Ö – او Ü
مثال:
گولمَک gülmək : خندیدن…. که در آن واج ” او ü ” و واج ” فتحه ə ” ، هر دو جز حروف صدادار آهنگ بالا هستند ( تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه) جز حروف صدا دار آهنگ بالا هستند).
گـَـلمَک gəlmək : آمدن…. که در آن واج ” ف
تحه ə ” دو بار تکرار شده است که از حروف صدادار آهنگ بالا می باشد ( تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه) جز حروف صدا دار آهنگ بالا هستند).
گئدمَک getmək : رفتن…. که در آن واج ” کسره e ” و واج ” فتحه ə ” ، هر دو جز حروف صدادار آهنگ بالا هستند ( تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه) جز حروف صدا دار آهنگ بالا هستند).
البته این قانون برای کلماتی که از زبان های دیگر وارد زبان ترکی آذربایجانی شده است صدق نمی کند و این کلمات اکثرا به شکل اصلی خود در ترکی آذربایجانی وارد شده اند. هر چند حتی این کلمات هنگام گرفتن پسوند، از قوانین زبان ترکی آذربایجانی تبعیت می کنند.
کلمات به انواع مختلف تقسیم می شوند:
کلمه ساده : یاشار Yaşar – حوسین (حسین) Hüseyn – توران Turan
کلمه ترکیبی با پسوند : حوسین دَه ( حسین دَه) Hüseyndə : در [ پیش ] حسین – گولَندَه güləndə : موقع خندیدن
نکته: حروف صدادار کلمه ی ترکیبی با هم هماهنگ هستند ( طبق قانونی که بالاتر ذکر شد).
کلمه مرکب که به وسیله ی چند اسم یا چند کلمه ساخته می شوند:
محمدعلی Məhəmmədəli – گول باغی gülbağı : باغ گل
در جمله، هر یک از این کلمات برای خود نام مشخصی دارند.
اسم : حسن Həsən – باغ bağ – محمدعلی Məhəmmədali
فعل : گول gül : بخند – گلیرم gəlirəm : می آیم – گئت get : برو
صفت : گؤزَل gözəl : زیبا – یاخچی yaxşı : خوب
قید : ایندی indi : الان – بورا bura : اینجا – صاباح sabah : فردا
ضمیر : من mən ( بَن bən ) : من – سَن sən : تو – اونلار onlar : آنها، ایشان
کلمات ربطی : هم həm : هم – داهی dahı : باز
و کلمات تشبیهی، کلمات پسوندی، کلمات اضافی، حروف اضافی و… نیز به کار گرفته خواهند شد.
==========
( هماهنگی کوچک و علامات جمع)
زبان ترکی آذربایجانی، زبانی است که وابستگی زیادی به واکه ها ( حروف صدادار) دارد و نسبت به آنها بسیار دقیق عمل می کند. این عامل شاید در ابتدای امر یادگیری کمی دشوار به نظر آید، اما پس از مدت کوتاهی وقتی به آن عادت کنید و حروف صدادار را بشناسید، به ساده تر شدن زبان، کمک شایانی می کند و آن را بسیار آهنگین جلوه خواهد داد.
با واکه ها (حروف صدادار) آشنا شدیم و حضور و نقش آن را در کلمات اصیل ترکی دیدیم. به طور مثال کلمه ی ” یاخشی yaxşı ” به معنای خوب، یک کلمه ی ساده ( غیر مرکب) و اصیل ترکی است.( البته در محاوره به صورت “یاخچی yaxçı” استفاده میشود.) این کلمه دو واکه دارد : ” آ a ” و ” ای (ای ِ کوتاه) ı ” که هر دو, جزو واکه های آهنگ پایین هستند. یک کلمه ی غیر مرکبِ اصیل ترکی (کلماتی که از زبان های دیگر وارد ترکی نشده اند)، همیشه واکه های ( حروف صدادار) همگون دارد. بدین معنی که ” یاخشی yaxşi ” با ” ای ِ کشیده i ” غلط است ( چون ” ای ِ کشیده i ” واکه آهنگ بالا است و با واکه اول کلمه که ” آ a ” می باشد ( ” آ ” واکه آهنگ پایین است، همگونی ندارد) ، و حتما باید با ” ای ِ کوتاه ı ” که در نوشتار لاتین ترکی آذربایجانی نقطه ندارد (بر خلاف ای ِ کشیده i ) نوشته شود ( چون ” ای ِ کوتاه ı ” مانند ” آ a ” واکه آهنگ پایین است و با آن همگونی دارد) که به طبع تلفظشان هم متفاوت است. این قابلیت، زبان ترکی آذربایجانی را آهنگین جلوه می دهد.
هماهنگی کوچک:
۱- اگر آخرین حرف صدادار ( واکه) ریشه ی فعل و یا آخرین حرف صدادار (واکه) کلمه ای به حروف آهنگ پایین ختم شود، یعنی به ” آ a ” ، ” اُ o ” ، ” او u ” و ” ای ِ کوتاه ı ” ختم شود، در صرف ِ فعل، یا اضافه کردن پسوند به کلمه، حرف ِ صدادار ِ پسوند، ” آ a ” خواهد بود.
مثال:
قُویون qoyun : گوسفند……. قُویون‌لار qoyunlar : گوسفندها
آخرین حرف صدادار کلمه ی قُویون qoyun به معنای گوسفند، ” او u ” است که همان طور که آموختیم، واکه آهنگ پایین است. حالا می خواهیم پسوند (در اینجا علامت جمع) به آن اضافه کنیم. طبق قانون بالا، حرف صدادار ِ پسوند، ” آ a ” خواهد بود: لار lar که علامت جمع است.
مثال:
اُوت ot : علف …… اُوت‌لار otlar : علف‌ها
آخرین حرف صدادار کلمه ی اُوت ot به معنای گوسفند، ” اُو o ” است که همان طور که آموختیم، واکه آهنگ پایین است. حالا می خواهیم پسوند ( در اینجا علامت جمع) به آن اضافه کنیم. طبق قانون بالا، حرف صدادار ِ پسوند، ” آ a ” خواهد بود: لار lar که علامت جمع است.
مثال ها دیگر:
قادین qadın : خانم……. قادین‌لار qadınlar : خانم ها
کیتاب kitab : کتاب ….. کیتاب‌لار kitablar : کتاب ها
آدام adam : آدم ……. آدام‌لار adamlar : آدم ها
بولود bulud : ابر……بولودلار buludlar : ابرها
۲- اگر آخرین حرف صدادار ( واکه) ریشه ی فعل و یا آخرین حرف صدادار (واکه) کلمه ای به حروف آهنگ بالا ختم شود، یعنی به ” اَ (فتحه) ə ” ، ” ائـ (کسره) e ” ، ” اؤ ö ” ، ” او ü ” و ” ای (ای کشیده) i ” ختم شود، در صرف ِ فعل، یا اضافه کردن پسوند به کلمه، حرف ِ صدادار ِ پسوند، ” فتحه ə ” خواهد بود.
مثال:
گؤز göz : چش
م…… گؤزلَر gözlər : چشم ها
آخرین حرف صدادار کلمه ی گؤز göz به معنای چشم، ” اؤ ö ” است که همان طور که آموختیم، واکه آهنگ بالا است. حالا می خواهیم پسوند ( در اینجا علامت جمع) به آن اضافه کنیم. طبق قانون بالا، حرف صدادار ِ پسوند، ” فتحه ə ” خواهد بود: لَر lər که علامت جمع است.
مثال:
اَل əl : دست …… اَل‌لَر əllər : دست ها
آخرین حرف صدادار کلمه ی اَل əl به معنای دست، ” فتحه ə ” است که همان طور که آموختیم، واکه آهنگ بالا است. حالا می خواهیم پسوند ( در اینجا علامت جمع) به آن اضافه کنیم. طبق قانون بالا، حرف صدادار ِ پسوند، ” فتحه a ” خواهد بود: لَر lər که علامت جمع است.
مثال های دیگر:
گول gül : گُل………. گول‌لَر güllər : گُل ها
ائو ev : خانه ……… ائولَر evlər : خانه ها
بول‌بول bülbül : بُل بُل………….بول‌بول‌لَر bülbüllər : بُل بُل ها
گون gün : روز ……گون‌لَر günlər : روزها
نکته: جمع مکسر عربی در زبان ترکی آذربایجانی کاربرد ندارد و کلماتی که از زبان عربی وارد زبان ترکی شده اند به صورت مفرد به کار می روند و جمع آنها با قواعد ترکی است. به طور مثال کلمه ی کیتاب kitab : کتاب از عربی وارد ترکی آذربایجانی شده است، اما جمع آن که کلمه ی ” کُتُب” است در ترکی آذربایجانی کاربرد ندارد و اینکلمه با قواعد ترکی جمع بسته می شود: کیتاب‌لار kitablar : کتاب‌ها
==========
سلام و احوال پرسی
سَلام səlam : سلام
** عَلَیکوم سَلام ( علیکم السلام ) ələyküm səlam : سلام علیکم ( در جواب سلام )
سَحَرینیز خئیر səhəriniz xeyir : صبحتان بخیر، صبح بخیر
آخشامیز خئیر axşamiz xeyir : عصرتان بخیر , عصر بخیر
گئجَنیز خئیر gecəniz xeyir: شبتان بخیر , شب بخیر
آدین نَه دیر ؟ ? adın nədir : اسم تو چیست؟ ( در محاوره ” ر r ” آخر ِ کلمه ی ” دیر dir ” شنیده نمی شود و مانند ” دی di ” تلفظ می شود : آدین نَه دی؟ ? adın nədi)
** مَنیم آدیم عَلی دیر mənim adım Əli dir : نام من علی است ( هر نامی می تواند به جای علی، قرار گیرد)
سیز نئجَه سینیز ؟ ? siz necəsiniz : حال شما چطور است؟ ( حالت رسمی، برای محاوره ی رسمی)
سَن نئجَه سن ؟ ? sən necəsən : چطوری؟ ( حالت غیر رسمی، برای محاوره ی دوستانه)
نَه وار نَه یُوخ ؟ ? nə var nə yox : چه خبر؟ ( معنی کلمه به کلمه: چی هست، چی نیست؟)
** یاخچیام ( یاخشیام ) yaxşiyam : خوبم
** چُوخ ساغ اُولون çox sağ olun : خیلی ممنونم
** تشککور ائدیرم ( تشکّر ائدیرم ) təşakkür edirəm : متشکرم، ممنونم (غالباً در محاوره” اِلیرَم elirəm “ استفاده میشود , تشککور الیرم )
آللاها تاپشیردیم ( الله ا تاپشیردیم ) Allaha tapşırdım :به خدا سپردمت، خداحافظ، خدانگهدار
** خودافیظ ( خدافظ ) xudaız : خداحافظ، خدانگهدار
** الله اَمانیندا Allah əmanında : در پناه خدا
==========
با قانون ” هماهنگی کوچک ” آشنا شدیم و کاربرد آن را در علامت های جمع ترکی دیدیم. ” لر lər ” و ” لار lar ” علامت های جمع ترکی آذربایجانی هستند که طبق قانون هماهنگی کوچک به آخر کلمات اضافه می شوند.
قانون هماهنگی کوچک را می توان به نوعی قانون همگون‌سازی صدای کلمات دانست؛ به نحوی که تمام حروف صدادار کلمه یا آهنگ بالا هستند یا آهنگ پایین که به آهنگین شدن زبان کمک ویژه ای می کند.
کاربرد دیگر قانون هماهنگی کوچک در مصدرسازی است.
مصدر در زبان ترکی آذربایجانی، از دو قسمت تشکیل شده است. ” ریشه ی فعل ” و ” پسوند مصدری ” . برای تفهیم بیشتر این موضوع به بررسی مصدر در زبان فارسی می پردازیم: در زبان فارسی مصدر از دو قسمت تشکیل شده است که قسمت اول آن، فعل ماضی ساده سوم شخص مفرد است (مانند: رفت، آمد، خورد) و قسمت دوم آن حرف ” ن ” است که این دو در مجموع مصدر را تشکیل می دهند، مانند: رفتن، آمدن، خوردن
در زبان ترکی آذربایجانی، قسمت اول مصدر، ریشه ی فعل است، و قسمت دوم آن را یکی از دو پسوند ” مَک mək ” یا ” ماق maq ” تشکیل می دهد که بر اساس قانون هماهنگی کوچک به ریشه فعل اضافه می شود. قانون مصدرسازی دقیقا مشابه قانون علامات جمع است و هر دو از قانون هماهنگی کوچک تبعیت می کنند.
۱- اگر آخرین حرف صدادار (واکه) ریشه ی فعل به حروف آهنگ پایین ( آ a ، اُ o ، او u ، ای کوتاه ı ) ختم شود، باید پسوند ” ماق maq ” را به آخر ریشه اصلی فعل اضافه کنیم.
مثال:
آلماق almaq : گرفتن
” آل al ” ریشه اصلی فعل است و آخرین حرف صدادار (واکه) آن به ” آ a ” ختم شده است که جز حروف آهنگ پایین است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، برای ساختن مصدر باید پسوند ” ماق maq ” را به آن اضافه کنیم : آلماق al+maq
مثال:
دورماق durmaq : ایستادن
” دور dur ” ریشه اصلی فعل است و آخرین حرف صدادار (واکه) آن به ” او u ” ختم شده است که جز حروف آهنگ پایین است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، برای ساختن مصدر باید پسوند ” ماق maq ” را به آن اضافه کنیم : دورماق dur+maq
مثال های دیگر:
اُولماق
olmaq : شدن
اینانماق ınanmaq : باور کردن
لازم به توضیح است که پسوند ” ماق maq ” در زبان محاوره به شکل ” ماخ max ” تلفظ می شود: مانند آلماخ، دورماخ. اما در نوشتار باید به صورت ” ماق maq ” نوشته شود. البته کمااینکه این پسوند در محاوره به شکل ” ماخ max ” تلفظ می شود، اما به هنگام صرف آن طبق قانون ” حروف بی صدای ضعیف ” که گفته شد، صرف می شوند. یعنی به هنگام صرف گفته می شود : آلماغیم almağım : گرفتن من – دورماغیم durmağım : ایستادن من
و به کار بردن آن به شکل : آلماخیم – دورماخیم غلط است. چون این کلمات درو واقع به ” ق q ” ختم شده اند که حرفی بی ثبات(ضعیف) است و هنگام قرار گیری بین دو حرف صدادار (واکه) تغییر می کند و به ” غ ğ ” تبدیل خواهد شد.
۲- اگر آخرین حرف صدادار (واکه) ریشه ی فعل به حروف آهنگ بالا ( فتحه ə ، ائـ (کسره) e ، اؤ ö ، او ü ، ای کشیده i ) ختم شود، باید پسوند ” مَک mək ” را به آخر ریشه اصلی فعل اضافه کنیم
مثال:
گـَـلمَک gəlmək : آمدن
” گـَـل gəl ” ریشه اصلی فعل است و آخرین حرف صدادار (واکه) آن به ” فتحه ə ” ختم شده است که جز حروف آهنگ بالا است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، برای ساختن مصدر باید پسوند ” مَک mək ” را به آن اضافه کنیم : گـَـل+ مَک gəl+mək
مثال:
یئمَک yemək : خوردن
” یئـ ye ” ریشه اصلی فعل است و آخرین حرف صدادار (واکه) آن به ” ئـ (کسره) e ” ختم شده است که جز حروف آهنگ بالا است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، برای ساختن مصدر باید پسوند ” مَک mək ” را به آن اضافه کنیم : یئـ + مَک yemək
مثال های دیگر:
ایچمَک içmək : نوشیدن
اؤپمَک öpmək : بوسیدن
==========
زبانشناسی
زبان یک پدیده اجتماعی است که به عنوان ابزاری برای مبادله فکر و احساس استفاده می گردد. زبان بخاطر زندگی اجتماعی پدید می آید حتی اگر این زندگی اجتماعی ، دو نفره باشد. بدیهی است زندگی انفرادی و تک نفره نیازی به زبان ندارد.زبان مانند یک موجود زنده دارای تکامل و پویائی است و از ابتدائی ترین اصوات و کلمات شروع شده و در طول قرنها و هزاره ها کم کم ساختار یک زبان توانمند را به خود می گیرد و با تغییر و تحولات فرهنگی ، سیاسی ، اقتصادی و … تکامل می یابد. از این رو عده ای را اعتقاد بر این است که از روی گستردگی و غنای یک زبان می توان قدمت آنرا حدس زد.
یک زبان به همان آرامی و پویائی که می تواند شکل بگیرد و غنی شود ، به همان صورت آرام و آهسته نیز می تواند منقرض شود. لذا تصور اینکه زبان یک محل در عرض چند دهه کاملاً منقرض شده و جای خود را به زبان یا ترکیبی از زبانهای دیگر داده است ، بی اساس و غیرعلمی است.
زبانشناسان ، زبانهای موجود دنیا را از نظر ساختاری در سه دسته مستقل بررسی می کنند: زبانهای تک هجائی ، زبانهای تحلیلی و زبانهای التصاقی.
زبانهای تک هجائی: در این زبانها ، کلمات همگی تک هجائی بوده و جملات ترکیبی از همین تک هجاها هستند. در این زبانها ، خبری از پسوند ، پیشوند و میانوند نیست و کلمات دارای حالت پذیری نیستند. در واقع تنها حالت پذیری کلمات همان همسایگی با کلمات تک هجائی دیگر می باشد. زبانهای چینی ، ویتنامی ، جاوه ، تبت و زبانهائی از آفریقا نمونه ای از زبانهای تک هجائی هستند.
زبانهای تحلیلی : در این گروه از زبانها ، ریشه کلمات ممکن است چند هجائی باشد. در این زبانها ، از پیوستن پسوند یا پیشوند به کلمات ، کلمات جدیدی بوجود می آیند ، اما ضمن این ترکیبات ، تغییراتی نیز در ساختمان اصلی ریشه بوجود می آید. به عبارتی ، در این زبانها ، ریشه کلمات ثابت نیست و ممکن است به صورتهای دیگر تبدیل گردد ، حتی ممکن است صورت اصلی ریشه کاملاً از بین رفته و صورت متفاوتی جایگزین آن گردد. مجموعه زبانهای هند و اروپائی و سامی از این دسته زبانها هستند که بصورت خاص می توان به زبانهای فارسی و عربی اشاره نمود. البته میزان این تغییر و تحولات در ریشه کلمات در یک زبان نسبت به زبان دیگر یکسان نیست. مثلاً در زبان فارسی در اثر این ترکیبات ، صورت اصلی اسم پایدارتر است ولی ممکن است ریشه اصلی فعل کاملاً تغییر پیدا کند اما در زبان عربی هم اسم دچار تغییر اساسی می شود هم فعل. برای مثال از فارسی: دیدن ، بین ، بازبینی ، دیدار.
زبانهای التصاقی (پیوندی): در این گروه از زبانها ، ریشه کلمات ممکن است چند هجائی باشد. در این زبانها ، پیوند ریشه کلمات با بعضی کلمات که ریشه نیستند ، معانی دیگری برای ریشه استخراج می کند که این معنا ممکن است بسیار متفاوتتر از معنای ریشه باشد. برای همین دامنه لغات در اینگونه زبانها بسیار گسترده تر می گردد. در اینگونه زبانها ، ریشه اصلی کلمات دست نخورده می ماند و به راحتی قابل استخراج می باشد. پیوندها در اینگونه زبانها ممکن است پیشوندی یا پسوندی باشد. مجموعه زبانهای اورال ـ آلتای و از آن جمله گروه زبان ترکی اعم از آذربایجانی یا غیره ، در قالب زبانهای التصاقی و از نوع پسوندی
می باشند. برای مثال از ترکی:
گؤز ، گؤزل ، گؤزلیم ، گؤزلیمین ، گؤزلیمینکی ، گؤزلیمینکیدیر.
تقسیم بندی گروه زبانهای اورال ـ آلتای
مجموعه زبانهای اورال ـ آلتای بسیار گسترده و متنوع هستند و از زبان ترکی تا کره ای را شامل می شوند اما هر کدام از آنها در شاخه ها و تقسیم بندی های جزئی تر از هم مستقل می شوند. گروه زبانهای اورال ـ آلتای را می توان بصورت زیر تقسیم بندی نمود:
• شاخه ترکی : که خود به دو زیرشاخه ترکی غربی (شامل آذری ، استانبولی ، ترکمنی) و ترکی شرقی (شامل قزاقی ، قرقیزی ، ازبکی ، یاقوتی ، چاوشی ، اویغوری) تقسیم می شود.
• * شاخه مغولی : شامل مغولی ، قالموق و بوریات است.
• شاخه فینی : شامل فینی ، لاپنی ، مجاری و فنلاندی است.
• شاخه تونغوز : شامل تنغوز و مانجو است.
• شاخه سامویید : شامل سامویید است.
• شاخه خاور دور : شامل کره ای و ژاپنی است.
پس زبان ترکی آذربایجانی ، در مجموعه زبانهای اورال ـ آلتای و در شاخه زبانهای ترکی و در زیرمجموعه زبانهای ترکی غربی می باشد.
==========
(ضمایر شخصی و ضمایر اشاره‌ای)
ضمایر شخصی
ضمیر شخصی کلمه ای است که به جای اسم می آید، تا از تکرار آن در جمله جلوگیری کند. در ترکی آذربایجانی، همانند فارسی تعداد ۶ ضمیر شخصی وجود دارد که به دو دسته ی مفرد و جمع تقسیم می شوند و عبارتند از :
مفرد جمع
فارسی | ترکی آذربایجانی ———————– فارسی | ترکی آذربایجانی
من | مَن (بن) mən ———————– ما | بیز biz
تو | سَن sən ———————– شما | سیز siz
او | اُ o ———————– آنها، ایشان | اُنلار onlar
” اُونلار onlar “ به معنای “ آنها، ایشان ” را در محاوره به شکل ” اُولار olar ” نیز به کار می برند.
در زبان ترکی آذربایجانی ضمایر شخصی جمع را مجددا به این شکل جمع می بندند:
بیزلَر bizlər : ماها سیزلَر sizlər : شماها
ضمایر اشاره‌ای
به کلماتی که به آنها به چیزی یا کسی اشاره می کنیم ( نشان می دهیم) ضمایر اشاره می گوییم و عبارتند از:
مفرد جمع
فارسی | ترکی آذربایجانی—————————- فارسی | ترکی آذربایجانی
این | بو bu —————————- اینها | بونلار bunlar (بولار bular )
آن، او | اُ o —————————- آنها | اُنلار onlar ( اُولار olar )
اینجا | بورا bura —————————- اینجاها | بورالار buralar
آنجا | اُرا ora ————————— آنجاها | اُرالار oralar
ضمیر اشاره ای ” شو şu ” به معنای ” این ” در بعضی کتب و اشعار قدیمی مورد استفاده قرار گرفته است.
مثال:
گـَـل بورا gəl bura : بیا اینجا ( البته در محاوره به صورت “ گَ بورا gə bura “ گفته می شود و ” ل L ” آن تلفظ نمی شود)
==========
( صرف فعل ایمک (۱))
در زبان ترکی آذربایجانی، ضمایر شخصی را به وسیله ی ریشه ی فعل “ایمک” صرف می کنند که تنها فعل بی قاعده ی زبان ترکی آذربایجانی است.
فعل مذکور عملکردی مانند مصدر “ بودن ” در زبان فارسی را دارد و به همان معنی نیز استفاده می شود. خود مصدر ” ایمک ” به شکل ” بودن ” مورد استفاده قرار نمی گیرد، بلکه صرف آن به شکل ” هستم ” و ” هستی ” و… به کار گرفته می شود. مثال مشابه آن در زبان فارسی ” خوبم ” است، که در حقیقت به شکل ” خوب هستم ” می باشد، اما می توان از ضمیر متصل فاعلی ِ ” م ” استفاده کرد و آن را به شکل ” خوبم ” نوشت. توجه فرمایید مصدر ِ ” هستن ” در زبان فارسی وجود ندارد و مصدر آن ” بودن ” است.
فارسی ________________ ترکی آذربایجانی__________ علامت صرفی
من هستم ( منم) | َم منم mən əm | َم əm
تو هستی ( تویی) |ی سن سن sən sən | سن sən
او هست | — او دور O dur | دور dur
ما هستیم ( ماییم ) | یم بیزیک biz ik | ایک ik
شما هستید (شمایید) | ید سیز سینیز siz siniz | سینیز iz
ایشان هستند(ایشانند)| ند اُونلار دیر(لار) (onlar dır(lar | دیرلار dırlar
==========
اعداد
۱ bir بیر
۲ İki ایکی
۳ Üç اوچ
۴ dörd دؤرد
۵ Beş بئش
۶ Altı آلتی
۷ Yeddi یددی
۸ Səkkiz سککیز
۹ Doqquz دوققوز
۱۰ On اون
۲۰ Yirmi اییرمی
۳۰ Otuz اوتوز
۴۰ Qırx قیرخ
۵۰ Əlli اللی
۶۰ Altmış آلتمیش
۷۰ Yetmiş یئتمیش
۸۰ seksənهشتاد
۹۰ Doxsan دوخسان
۱۰۰ Yüz یوز ۱۰۰۰ Min مین
زبان ترکی آذربایجانی ۹ واکه ( حرف صدادار) دارد که عبارتند از : A Ə E İ I O Ö U Ü
و با الفبای عربی: آ اَ ائـ ایـ ایـ اُ اؤ او او. زبان فارسی ۶ واکه دارد که عبارتند از: اَ اِ اُ آ او ای
حروف صدادار (واکه‌ها) نقش مهمی را در زبان ترکی آذربایجانی بازی می کنند و تقریبا ۴۰% از ساختمان و ترکیب این زبان را تشکیل می دهند. حروف صدادار در این زبان، به ۲ گروه تقسیم می شوند که فراگیری آنها از مهم ترین بخش های یادگیری زبان ترکی آذربایجانی است. در حقیقت پسوند های افعال و کلمات در این زبان، وابسته به حروف صدادارِ کلمه یا فعلی است که قرار است صرف شود و یا پسوند بگیرد. این خصلت باعث می شود ترکی زبان آهنگینی باشد.
واکه‌ها (حروف صدادار) به ۲ گروهِ : واکه‌های آهنگ پایین، و واکه‌های آهنگ بالا تقسیم می شوند.
۱- واکه‌های آهنگ پایین، واکه هایی هستند که صدایی نرم و در عین حال صدایی بم دارند و عبارتند از:
آ A – اُ O – او U – ای I
مثال:
آل al : بگیر
اُل (اول) ol : بشو
اوچ uç : بپر
ایشیق ışıq : روشن
۲- واکه های آهنگ بالا، واکه هایی هستند که صدایشان تیز و یا نازک است و به عبارتی آهنگ بالایی دارند و عبارتند از:
اَ (فتحه) Ə – ائـ (کسره) E – ای İ – اؤ Ö – او Ü
مثال:
اَت ət : گوشت
ائشیت eşit : گوش کن
ایشلَه işlə : کار کن
اؤپ öp : ببوس
گول gül : بخند (فعل امر)، گُل
==========
( حروف بی‌صدای ضعیف (بی‌ثبات) )
حروف بی صدا در زبان ترکی آذربایجانی به دو دسته تقسیم می شوند. این یعنی برخی حروف در آخر کلمه، موقع گرفتن پسوند، تغییر می کنند. این قابلیت به آهنگین تر شدن زبان کمک شایانی می کند.
این قاعده به نوعی دیگر در زبان فارسی هم وجود دارد. در زبان فارسی وقتی “ن” و “ب” پشت سر هم قرار بگیرند، حرف “ن” به صورت “م” تلفظ خواهد شد.
مثال:
قنبری… در تلفظ: /قمبری/
منبر… در تلفظ: /ممبر/
سُنبل… در تلفظ: /سُمبل/
منتها در زبان ترکی آذربایجانی، تغییر حروف دقیق تر هستند و از قوانین بیشتری تبعیت می کنند و مختص به محاوره نیستند، بلکه در نوشتار هم باید آنها را رعایت کرد.
۱ – حروف بی صدای ضعیف (بی ثبات)
حروفی هستند که صدای آنها ثابت نبوده و در مواردی به ویژه در اشعار و در کتب قدیمی تغییر صدا می دهند. این ۸ حرف عبارتند از:
چ Ç – ق Q – ح H – ک K – پ P – س S – ش Ş – ت T
از حروف مذکور ۵ حرف وقتی بین دو واکه (حرف صدادار) قرار بگیرند، تغییر صدا می دهند. یعنی:
” ک K “ تبدیل به ” ی Y ” می شود
” ق Q “ تبدیل به ” غ Ğ ” می شود
” چ Ç ” تبدیل به ” ج C ” می شود
” پ P ” تبدیل به ” ب B ” می شود
” ت T ” تبدیل به ” د D ” می شود.
شایان ذکر است در زبان ترکی آذربایجانی ِ امروز، فقط به تغیی
ر حروف ” ک K ” و ” ق Q ” اهمیت داده می شود و آن رابا اصولی که بالاتر گفته شد، صرف می کنند.
مثال:
یئمک yemək : غذا……….. یئمییم yeməyim : غذای من
” ک K ” همان طور که اشاره شد حرف ضعیف (بی ثبات ) است و در ترکیب ِ ” یئمییم “ (غذای من)، بین دو حرف صدادار ِ ” فتحه ə ” و ” ای i ” قرار گرفته است. طبق قاعده ای که ذکر شد، حرف ” ک K ” به حرف ” ی Y ” تبدیل خواهد شد.
یئمک + یم : یئمـ ک (ک –> ی) یم => یئمییم yemək + im: yemə k (k–>y) im => yeməiym
مثال:
اوشاق uşaq : کودک …… اوشاغیم uşağım : کودک من، بچه ی من
” ق Q ” همان طور که اشاره شده حرف بی ثبات است و در ترکیب ” اوشاغیم ” (کودک من، بچه ی من)، بین دو واکه ی (حرف صدادار) ” آ a ” و ” ای ı ” قرار گرفته است و طبق قاعده ای که گفته شد، حرف ” ق Q ” به حرف ِ ” غ Ğ ” تبیدل خواهد شد.
اوشاق + یم : اوشا ق ( ق –> غ ) یم => اوشاغیم uşaq + ım: uşa q (q–> ğ) ım => uşağım
مثال های دیگر:
اُخوماق: خواندن… اُخوماغیم: خواندن ِ من (ق–> غ) (oxumaq… oxumağım (q –> ğ
گولمَک: خندیدن…. گولمَییم: خندیدن ِ من (ک –> ی) (gülmək… gülməyim (k –> y
آغلاماق: گریه کردن..آغلاماغیم: گریه کردن ِ من (ق–> غ) ( ağlamaq…ağlamağım (q–> ğ
ایتمَک: گم شدن…. ایتمَییم: گم شدن ِ من (ک –> ی) (itmək…itməyim (k –> y
دینمَک: حرف زدن.. دینمَییم: حرف زدن ِ من (ک –> ی) (dinmək…dinməyim (k –> y
دئمَک: گفتن…… دئمَییم” گفتن ِ من (ک –> ی) (demək…deməyim ( k –> y
استثنا:
کلماتی که از زبان های دیگر وارد زبان ترکی آذربایجانی شده اند با قانون مذکور صرف نمی شوند و ” ک K ” و ” ق Q ” آنها بعد از گرفتن پسوند تغییر نمی کند.
مثال:
خالق ( کلمه عربی )….. خالقیم
بابک ( کلمه فارسی )…. بابکیم
اما کلمه ی ترکی ِ “ بَه بَک ” ….. بَه بَه ییم ( ک –> ی)
==========
( حروف بی‌صدای قوی (باثُبات) )
واج های زبان ترکی آذربایجانی را می توان به ۳ بخش اصلی تقسیم کرد: واکه ها (حروف صدادار)، حروف بی صدای ضعیف (بی ثبات)، و حروف بی صدای قوی (با ثبات)
حروف صدادار ( ۹ حرف صدادار) و حروف بی صدای ضعیف ( ۸ حرف بی صدا) را شرح دادیم. در اینجا با حروف بی صدای قوی (با ثبات) آشنا خواهیم شد.
زبان ترکی آذربایجانی تعداد ۱۵ حرف با ثبات ( قوی ) دارد که وقتی در آخر کلمه بیایند، مستقل از پسوند می باشند و تغییر نمی کنند. به جز حروف صداداری که ذکر شد و حروف بی صدای ضعیف ( که عملا در ترکی آذربایجان ِ امروز فقط دو مورد آن ( ” ک ” و ” ق ” ) صرف می شود)، بقیه ی حروف، حروف بی صدای قوی (با ثبات ) را تشکیل می دهند، که عبارتند از:
ب B – ج C – خ X – د D – ر R – ز ( ذ، ض، ظ ) Z – ژ J – غ Ğ – ف F – گ G – ل L – م M – ن N – و V – ی Y
مثال:
گون gün : روز……. گونوم günüm : روزم
” ن N ” در انتهای کلمه ی گون gün (روز) حرف با ثبات است و با گرفتن پسوند تغییر نمی کند.
مثال:
کیتاب Kitab : کتاب…….. کیتابیم kitabım : کتابم
” ب B ” در انتهای کلمه ی کیتاب kitab (کتاب) حرف با ثبات است و با گرفتن پسوند تغییر نمی کند.
مثال های دیگر:
آد ad : اسم….. آدیم adım : اسمم
ائو ev : خانه …. ائویم evim : خانه ام
اَل əl : دست …. اَلیم əlim : دستم
گؤز göz : چشم ……گؤزوم gözüm : چشمم
قیز qız : دختر ….. قیزیم qızım : دخترم
استثنا:
واج ” ر R ” در برخی مواقع به شکل قوی، مانند کلمه ی گلیر (می آید) تلفظ می شود و در آن واج ” ر R ” غلیظ شنیده خواهد شد
همچنین واج ” ر R ” در برخی مواقع به شکل ضعیف تلفظ خواهد شد. مانند: بیر دَنَه bir dənə به معنای یک دانه، که در آن ر ِ کلمه ی “ بیر bir ” به معنای یک، تلفظ نخواهد شد و به شکل بی دَنَه bi dənə شنیده خواهد شد.
==========
( تعریف کلمه و معرفی انواع آن )
کلمه:
کلمه از اجتماع چند واج تشکیل می شود، به عبارت دیگر کلمه از حروف مختلف ساخته می شود. در ساختار کلمه ساده ترکی، تمام حروف صدادار ِ (واکه ) یک کلمه، یا جز حروف صدادار آهنگ پایین ( واکه های آهنگ پایین) هستند، یا جز حروف صدادار آهنگ بالا (واکه های آهنگ بالا)، که به آنها اشاره شد.
۱- حروف صدادار آهنگ پایین:
آ A – اُ O – او U – ای I
مثال:
یاشار Yaşar : که در آن واج ” آ a ” دوبار تکرار شده است که جز حروف صدادار آهنگ پایین می باشد (تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه ) جز حروف صدا دار آهنگ پایین هستند).
توران Turan : که در آن واج ” او u ” و واج ” آ a ” ، هر دو جز حروف صدادار آهنگ پایین هستند ( تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه ) جز حروف صدادار آهنگ پایین هستند).
۲-حروف صدادار آهنگ بالا:
اَ (فتحه) Ə – ائـ (کسره) E – ای İ – اؤ Ö – او Ü
مثال:
گولمَک gülmək : خندیدن…. که در آن واج ” او ü ” و واج ” فتحه ə ” ، هر دو جز حروف صدادار آهنگ بالا هستند ( تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه) جز حروف صدا دار آهنگ بالا هستند).
گـَـلمَک gəlmək : آمدن…. که در آن واج ” ف
تحه ə ” دو بار تکرار شده است که از حروف صدادار آهنگ بالا می باشد ( تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه) جز حروف صدا دار آهنگ بالا هستند).
گئدمَک getmək : رفتن…. که در آن واج ” کسره e ” و واج ” فتحه ə ” ، هر دو جز حروف صدادار آهنگ بالا هستند ( تمامی حروف صدادار (واکه های یک کلمه) جز حروف صدا دار آهنگ بالا هستند).
البته این قانون برای کلماتی که از زبان های دیگر وارد زبان ترکی آذربایجانی شده است صدق نمی کند و این کلمات اکثرا به شکل اصلی خود در ترکی آذربایجانی وارد شده اند. هر چند حتی این کلمات هنگام گرفتن پسوند، از قوانین زبان ترکی آذربایجانی تبعیت می کنند.
کلمات به انواع مختلف تقسیم می شوند:
کلمه ساده : یاشار Yaşar – حوسین (حسین) Hüseyn – توران Turan
کلمه ترکیبی با پسوند : حوسین دَه ( حسین دَه) Hüseyndə : در [ پیش ] حسین – گولَندَه güləndə : موقع خندیدن
نکته: حروف صدادار کلمه ی ترکیبی با هم هماهنگ هستند ( طبق قانونی که بالاتر ذکر شد).
کلمه مرکب که به وسیله ی چند اسم یا چند کلمه ساخته می شوند:
محمدعلی Məhəmmədəli – گول باغی gülbağı : باغ گل
در جمله، هر یک از این کلمات برای خود نام مشخصی دارند.
اسم : حسن Həsən – باغ bağ – محمدعلی Məhəmmədali
فعل : گول gül : بخند – گلیرم gəlirəm : می آیم – گئت get : برو
صفت : گؤزَل gözəl : زیبا – یاخچی yaxşı : خوب
قید : ایندی indi : الان – بورا bura : اینجا – صاباح sabah : فردا
ضمیر : من mən ( بَن bən ) : من – سَن sən : تو – اونلار onlar : آنها، ایشان
کلمات ربطی : هم həm : هم – داهی dahı : باز
و کلمات تشبیهی، کلمات پسوندی، کلمات اضافی، حروف اضافی و… نیز به کار گرفته خواهند شد.
==========
( هماهنگی کوچک و علامات جمع)
زبان ترکی آذربایجانی، زبانی است که وابستگی زیادی به واکه ها ( حروف صدادار) دارد و نسبت به آنها بسیار دقیق عمل می کند. این عامل شاید در ابتدای امر یادگیری کمی دشوار به نظر آید، اما پس از مدت کوتاهی وقتی به آن عادت کنید و حروف صدادار را بشناسید، به ساده تر شدن زبان، کمک شایانی می کند و آن را بسیار آهنگین جلوه خواهد داد.
با واکه ها (حروف صدادار) آشنا شدیم و حضور و نقش آن را در کلمات اصیل ترکی دیدیم. به طور مثال کلمه ی ” یاخشی yaxşı ” به معنای خوب، یک کلمه ی ساده ( غیر مرکب) و اصیل ترکی است.( البته در محاوره به صورت “یاخچی yaxçı” استفاده میشود.) این کلمه دو واکه دارد : ” آ a ” و ” ای (ای ِ کوتاه) ı ” که هر دو, جزو واکه های آهنگ پایین هستند. یک کلمه ی غیر مرکبِ اصیل ترکی (کلماتی که از زبان های دیگر وارد ترکی نشده اند)، همیشه واکه های ( حروف صدادار) همگون دارد. بدین معنی که ” یاخشی yaxşi ” با ” ای ِ کشیده i ” غلط است ( چون ” ای ِ کشیده i ” واکه آهنگ بالا است و با واکه اول کلمه که ” آ a ” می باشد ( ” آ ” واکه آهنگ پایین است، همگونی ندارد) ، و حتما باید با ” ای ِ کوتاه ı ” که در نوشتار لاتین ترکی آذربایجانی نقطه ندارد (بر خلاف ای ِ کشیده i ) نوشته شود ( چون ” ای ِ کوتاه ı ” مانند ” آ a ” واکه آهنگ پایین است و با آن همگونی دارد) که به طبع تلفظشان هم متفاوت است. این قابلیت، زبان ترکی آذربایجانی را آهنگین جلوه می دهد.
هماهنگی کوچک:
۱- اگر آخرین حرف صدادار ( واکه) ریشه ی فعل و یا آخرین حرف صدادار (واکه) کلمه ای به حروف آهنگ پایین ختم شود، یعنی به ” آ a ” ، ” اُ o ” ، ” او u ” و ” ای ِ کوتاه ı ” ختم شود، در صرف ِ فعل، یا اضافه کردن پسوند به کلمه، حرف ِ صدادار ِ پسوند، ” آ a ” خواهد بود.
مثال:
قُویون qoyun : گوسفند……. قُویون‌لار qoyunlar : گوسفندها
آخرین حرف صدادار کلمه ی قُویون qoyun به معنای گوسفند، ” او u ” است که همان طور که آموختیم، واکه آهنگ پایین است. حالا می خواهیم پسوند (در اینجا علامت جمع) به آن اضافه کنیم. طبق قانون بالا، حرف صدادار ِ پسوند، ” آ a ” خواهد بود: لار lar که علامت جمع است.
مثال:
اُوت ot : علف …… اُوت‌لار otlar : علف‌ها
آخرین حرف صدادار کلمه ی اُوت ot به معنای گوسفند، ” اُو o ” است که همان طور که آموختیم، واکه آهنگ پایین است. حالا می خواهیم پسوند ( در اینجا علامت جمع) به آن اضافه کنیم. طبق قانون بالا، حرف صدادار ِ پسوند، ” آ a ” خواهد بود: لار lar که علامت جمع است.
مثال ها دیگر:
قادین qadın : خانم……. قادین‌لار qadınlar : خانم ها
کیتاب kitab : کتاب ….. کیتاب‌لار kitablar : کتاب ها
آدام adam : آدم ……. آدام‌لار adamlar : آدم ها
بولود bulud : ابر……بولودلار buludlar : ابرها
۲- اگر آخرین حرف صدادار ( واکه) ریشه ی فعل و یا آخرین حرف صدادار (واکه) کلمه ای به حروف آهنگ بالا ختم شود، یعنی به ” اَ (فتحه) ə ” ، ” ائـ (کسره) e ” ، ” اؤ ö ” ، ” او ü ” و ” ای (ای کشیده) i ” ختم شود، در صرف ِ فعل، یا اضافه کردن پسوند به کلمه، حرف ِ صدادار ِ پسوند، ” فتحه ə ” خواهد بود.
مثال:
گؤز göz : چش
م…… گؤزلَر gözlər : چشم ها
آخرین حرف صدادار کلمه ی گؤز göz به معنای چشم، ” اؤ ö ” است که همان طور که آموختیم، واکه آهنگ بالا است. حالا می خواهیم پسوند ( در اینجا علامت جمع) به آن اضافه کنیم. طبق قانون بالا، حرف صدادار ِ پسوند، ” فتحه ə ” خواهد بود: لَر lər که علامت جمع است.
مثال:
اَل əl : دست …… اَل‌لَر əllər : دست ها
آخرین حرف صدادار کلمه ی اَل əl به معنای دست، ” فتحه ə ” است که همان طور که آموختیم، واکه آهنگ بالا است. حالا می خواهیم پسوند ( در اینجا علامت جمع) به آن اضافه کنیم. طبق قانون بالا، حرف صدادار ِ پسوند، ” فتحه a ” خواهد بود: لَر lər که علامت جمع است.
مثال های دیگر:
گول gül : گُل………. گول‌لَر güllər : گُل ها
ائو ev : خانه ……… ائولَر evlər : خانه ها
بول‌بول bülbül : بُل بُل………….بول‌بول‌لَر bülbüllər : بُل بُل ها
گون gün : روز ……گون‌لَر günlər : روزها
نکته: جمع مکسر عربی در زبان ترکی آذربایجانی کاربرد ندارد و کلماتی که از زبان عربی وارد زبان ترکی شده اند به صورت مفرد به کار می روند و جمع آنها با قواعد ترکی است. به طور مثال کلمه ی کیتاب kitab : کتاب از عربی وارد ترکی آذربایجانی شده است، اما جمع آن که کلمه ی ” کُتُب” است در ترکی آذربایجانی کاربرد ندارد و اینکلمه با قواعد ترکی جمع بسته می شود: کیتاب‌لار kitablar : کتاب‌ها
==========
سلام و احوال پرسی
سَلام səlam : سلام
** عَلَیکوم سَلام ( علیکم السلام ) ələyküm səlam : سلام علیکم ( در جواب سلام )
سَحَرینیز خئیر səhəriniz xeyir : صبحتان بخیر، صبح بخیر
آخشامیز خئیر axşamiz xeyir : عصرتان بخیر , عصر بخیر
گئجَنیز خئیر gecəniz xeyir: شبتان بخیر , شب بخیر
آدین نَه دیر ؟ ? adın nədir : اسم تو چیست؟ ( در محاوره ” ر r ” آخر ِ کلمه ی ” دیر dir ” شنیده نمی شود و مانند ” دی di ” تلفظ می شود : آدین نَه دی؟ ? adın nədi)
** مَنیم آدیم عَلی دیر mənim adım Əli dir : نام من علی است ( هر نامی می تواند به جای علی، قرار گیرد)
سیز نئجَه سینیز ؟ ? siz necəsiniz : حال شما چطور است؟ ( حالت رسمی، برای محاوره ی رسمی)
سَن نئجَه سن ؟ ? sən necəsən : چطوری؟ ( حالت غیر رسمی، برای محاوره ی دوستانه)
نَه وار نَه یُوخ ؟ ? nə var nə yox : چه خبر؟ ( معنی کلمه به کلمه: چی هست، چی نیست؟)
** یاخچیام ( یاخشیام ) yaxşiyam : خوبم
** چُوخ ساغ اُولون çox sağ olun : خیلی ممنونم
** تشککور ائدیرم ( تشکّر ائدیرم ) təşakkür edirəm : متشکرم، ممنونم (غالباً در محاوره” اِلیرَم elirəm “ استفاده میشود , تشککور الیرم )
آللاها تاپشیردیم ( الله ا تاپشیردیم ) Allaha tapşırdım :به خدا سپردمت، خداحافظ، خدانگهدار
** خودافیظ ( خدافظ ) xudaız : خداحافظ، خدانگهدار
** الله اَمانیندا Allah əmanında : در پناه خدا
==========
با قانون ” هماهنگی کوچک ” آشنا شدیم و کاربرد آن را در علامت های جمع ترکی دیدیم. ” لر lər ” و ” لار lar ” علامت های جمع ترکی آذربایجانی هستند که طبق قانون هماهنگی کوچک به آخر کلمات اضافه می شوند.
قانون هماهنگی کوچک را می توان به نوعی قانون همگون‌سازی صدای کلمات دانست؛ به نحوی که تمام حروف صدادار کلمه یا آهنگ بالا هستند یا آهنگ پایین که به آهنگین شدن زبان کمک ویژه ای می کند.
کاربرد دیگر قانون هماهنگی کوچک در مصدرسازی است.
مصدر در زبان ترکی آذربایجانی، از دو قسمت تشکیل شده است. ” ریشه ی فعل ” و ” پسوند مصدری ” . برای تفهیم بیشتر این موضوع به بررسی مصدر در زبان فارسی می پردازیم: در زبان فارسی مصدر از دو قسمت تشکیل شده است که قسمت اول آن، فعل ماضی ساده سوم شخص مفرد است (مانند: رفت، آمد، خورد) و قسمت دوم آن حرف ” ن ” است که این دو در مجموع مصدر را تشکیل می دهند، مانند: رفتن، آمدن، خوردن
در زبان ترکی آذربایجانی، قسمت اول مصدر، ریشه ی فعل است، و قسمت دوم آن را یکی از دو پسوند ” مَک mək ” یا ” ماق maq ” تشکیل می دهد که بر اساس قانون هماهنگی کوچک به ریشه فعل اضافه می شود. قانون مصدرسازی دقیقا مشابه قانون علامات جمع است و هر دو از قانون هماهنگی کوچک تبعیت می کنند.
۱- اگر آخرین حرف صدادار (واکه) ریشه ی فعل به حروف آهنگ پایین ( آ a ، اُ o ، او u ، ای کوتاه ı ) ختم شود، باید پسوند ” ماق maq ” را به آخر ریشه اصلی فعل اضافه کنیم.
مثال:
آلماق almaq : گرفتن
” آل al ” ریشه اصلی فعل است و آخرین حرف صدادار (واکه) آن به ” آ a ” ختم شده است که جز حروف آهنگ پایین است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، برای ساختن مصدر باید پسوند ” ماق maq ” را به آن اضافه کنیم : آلماق al+maq
مثال:
دورماق durmaq : ایستادن
” دور dur ” ریشه اصلی فعل است و آخرین حرف صدادار (واکه) آن به ” او u ” ختم شده است که جز حروف آهنگ پایین است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، برای ساختن مصدر باید پسوند ” ماق maq ” را به آن اضافه کنیم : دورماق dur+maq
مثال های دیگر:
اُولماق
olmaq : شدن
اینانماق ınanmaq : باور کردن
لازم به توضیح است که پسوند ” ماق maq ” در زبان محاوره به شکل ” ماخ max ” تلفظ می شود: مانند آلماخ، دورماخ. اما در نوشتار باید به صورت ” ماق maq ” نوشته شود. البته کمااینکه این پسوند در محاوره به شکل ” ماخ max ” تلفظ می شود، اما به هنگام صرف آن طبق قانون ” حروف بی صدای ضعیف ” که گفته شد، صرف می شوند. یعنی به هنگام صرف گفته می شود : آلماغیم almağım : گرفتن من – دورماغیم durmağım : ایستادن من
و به کار بردن آن به شکل : آلماخیم – دورماخیم غلط است. چون این کلمات درو واقع به ” ق q ” ختم شده اند که حرفی بی ثبات(ضعیف) است و هنگام قرار گیری بین دو حرف صدادار (واکه) تغییر می کند و به ” غ ğ ” تبدیل خواهد شد.
۲- اگر آخرین حرف صدادار (واکه) ریشه ی فعل به حروف آهنگ بالا ( فتحه ə ، ائـ (کسره) e ، اؤ ö ، او ü ، ای کشیده i ) ختم شود، باید پسوند ” مَک mək ” را به آخر ریشه اصلی فعل اضافه کنیم
مثال:
گـَـلمَک gəlmək : آمدن
” گـَـل gəl ” ریشه اصلی فعل است و آخرین حرف صدادار (واکه) آن به ” فتحه ə ” ختم شده است که جز حروف آهنگ بالا است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، برای ساختن مصدر باید پسوند ” مَک mək ” را به آن اضافه کنیم : گـَـل+ مَک gəl+mək
مثال:
یئمَک yemək : خوردن
” یئـ ye ” ریشه اصلی فعل است و آخرین حرف صدادار (واکه) آن به ” ئـ (کسره) e ” ختم شده است که جز حروف آهنگ بالا است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، برای ساختن مصدر باید پسوند ” مَک mək ” را به آن اضافه کنیم : یئـ + مَک yemək
مثال های دیگر:
ایچمَک içmək : نوشیدن
اؤپمَک öpmək : بوسیدن
==========
زبانشناسی
زبان یک پدیده اجتماعی است که به عنوان ابزاری برای مبادله فکر و احساس استفاده می گردد. زبان بخاطر زندگی اجتماعی پدید می آید حتی اگر این زندگی اجتماعی ، دو نفره باشد. بدیهی است زندگی انفرادی و تک نفره نیازی به زبان ندارد.زبان مانند یک موجود زنده دارای تکامل و پویائی است و از ابتدائی ترین اصوات و کلمات شروع شده و در طول قرنها و هزاره ها کم کم ساختار یک زبان توانمند را به خود می گیرد و با تغییر و تحولات فرهنگی ، سیاسی ، اقتصادی و … تکامل می یابد. از این رو عده ای را اعتقاد بر این است که از روی گستردگی و غنای یک زبان می توان قدمت آنرا حدس زد.
یک زبان به همان آرامی و پویائی که می تواند شکل بگیرد و غنی شود ، به همان صورت آرام و آهسته نیز می تواند منقرض شود. لذا تصور اینکه زبان یک محل در عرض چند دهه کاملاً منقرض شده و جای خود را به زبان یا ترکیبی از زبانهای دیگر داده است ، بی اساس و غیرعلمی است.
زبانشناسان ، زبانهای موجود دنیا را از نظر ساختاری در سه دسته مستقل بررسی می کنند: زبانهای تک هجائی ، زبانهای تحلیلی و زبانهای التصاقی.
زبانهای تک هجائی: در این زبانها ، کلمات همگی تک هجائی بوده و جملات ترکیبی از همین تک هجاها هستند. در این زبانها ، خبری از پسوند ، پیشوند و میانوند نیست و کلمات دارای حالت پذیری نیستند. در واقع تنها حالت پذیری کلمات همان همسایگی با کلمات تک هجائی دیگر می باشد. زبانهای چینی ، ویتنامی ، جاوه ، تبت و زبانهائی از آفریقا نمونه ای از زبانهای تک هجائی هستند.
زبانهای تحلیلی : در این گروه از زبانها ، ریشه کلمات ممکن است چند هجائی باشد. در این زبانها ، از پیوستن پسوند یا پیشوند به کلمات ، کلمات جدیدی بوجود می آیند ، اما ضمن این ترکیبات ، تغییراتی نیز در ساختمان اصلی ریشه بوجود می آید. به عبارتی ، در این زبانها ، ریشه کلمات ثابت نیست و ممکن است به صورتهای دیگر تبدیل گردد ، حتی ممکن است صورت اصلی ریشه کاملاً از بین رفته و صورت متفاوتی جایگزین آن گردد. مجموعه زبانهای هند و اروپائی و سامی از این دسته زبانها هستند که بصورت خاص می توان به زبانهای فارسی و عربی اشاره نمود. البته میزان این تغییر و تحولات در ریشه کلمات در یک زبان نسبت به زبان دیگر یکسان نیست. مثلاً در زبان فارسی در اثر این ترکیبات ، صورت اصلی اسم پایدارتر است ولی ممکن است ریشه اصلی فعل کاملاً تغییر پیدا کند اما در زبان عربی هم اسم دچار تغییر اساسی می شود هم فعل. برای مثال از فارسی: دیدن ، بین ، بازبینی ، دیدار.
زبانهای التصاقی (پیوندی): در این گروه از زبانها ، ریشه کلمات ممکن است چند هجائی باشد. در این زبانها ، پیوند ریشه کلمات با بعضی کلمات که ریشه نیستند ، معانی دیگری برای ریشه استخراج می کند که این معنا ممکن است بسیار متفاوتتر از معنای ریشه باشد. برای همین دامنه لغات در اینگونه زبانها بسیار گسترده تر می گردد. در اینگونه زبانها ، ریشه اصلی کلمات دست نخورده می ماند و به راحتی قابل استخراج می باشد. پیوندها در اینگونه زبانها ممکن است پیشوندی یا پسوندی باشد. مجموعه زبانهای اورال ـ آلتای و از آن جمله گروه زبان ترکی اعم از آذربایجانی یا غیره ، در قالب زبانهای التصاقی و از نوع پسوندی
می باشند. برای مثال از ترکی:
گؤز ، گؤزل ، گؤزلیم ، گؤزلیمین ، گؤزلیمینکی ، گؤزلیمینکیدیر.
تقسیم بندی گروه زبانهای اورال ـ آلتای
مجموعه زبانهای اورال ـ آلتای بسیار گسترده و متنوع هستند و از زبان ترکی تا کره ای را شامل می شوند اما هر کدام از آنها در شاخه ها و تقسیم بندی های جزئی تر از هم مستقل می شوند. گروه زبانهای اورال ـ آلتای را می توان بصورت زیر تقسیم بندی نمود:
• شاخه ترکی : که خود به دو زیرشاخه ترکی غربی (شامل آذری ، استانبولی ، ترکمنی) و ترکی شرقی (شامل قزاقی ، قرقیزی ، ازبکی ، یاقوتی ، چاوشی ، اویغوری) تقسیم می شود.
• * شاخه مغولی : شامل مغولی ، قالموق و بوریات است.
• شاخه فینی : شامل فینی ، لاپنی ، مجاری و فنلاندی است.
• شاخه تونغوز : شامل تنغوز و مانجو است.
• شاخه سامویید : شامل سامویید است.
• شاخه خاور دور : شامل کره ای و ژاپنی است.
پس زبان ترکی آذربایجانی ، در مجموعه زبانهای اورال ـ آلتای و در شاخه زبانهای ترکی و در زیرمجموعه زبانهای ترکی غربی می باشد.
==========
(ضمایر شخصی و ضمایر اشاره‌ای)
ضمایر شخصی
ضمیر شخصی کلمه ای است که به جای اسم می آید، تا از تکرار آن در جمله جلوگیری کند. در ترکی آذربایجانی، همانند فارسی تعداد ۶ ضمیر شخصی وجود دارد که به دو دسته ی مفرد و جمع تقسیم می شوند و عبارتند از :
مفرد جمع
فارسی | ترکی آذربایجانی ———————– فارسی | ترکی آذربایجانی
من | مَن (بن) mən ———————– ما | بیز biz
تو | سَن sən ———————– شما | سیز siz
او | اُ o ———————– آنها، ایشان | اُنلار onlar
” اُونلار onlar “ به معنای “ آنها، ایشان ” را در محاوره به شکل ” اُولار olar ” نیز به کار می برند.
در زبان ترکی آذربایجانی ضمایر شخصی جمع را مجددا به این شکل جمع می بندند:
بیزلَر bizlər : ماها سیزلَر sizlər : شماها
ضمایر اشاره‌ای
به کلماتی که به آنها به چیزی یا کسی اشاره می کنیم ( نشان می دهیم) ضمایر اشاره می گوییم و عبارتند از:
مفرد جمع
فارسی | ترکی آذربایجانی—————————- فارسی | ترکی آذربایجانی
این | بو bu —————————- اینها | بونلار bunlar (بولار bular )
آن، او | اُ o —————————- آنها | اُنلار onlar ( اُولار olar )
اینجا | بورا bura —————————- اینجاها | بورالار buralar
آنجا | اُرا ora ————————— آنجاها | اُرالار oralar
ضمیر اشاره ای ” شو şu ” به معنای ” این ” در بعضی کتب و اشعار قدیمی مورد استفاده قرار گرفته است.
مثال:
گـَـل بورا gəl bura : بیا اینجا ( البته در محاوره به صورت “ گَ بورا gə bura “ گفته می شود و ” ل L ” آن تلفظ نمی شود)
==========
( صرف فعل ایمک (۱))
در زبان ترکی آذربایجانی، ضمایر شخصی را به وسیله ی ریشه ی فعل “ایمک” صرف می کنند که تنها فعل بی قاعده ی زبان ترکی آذربایجانی است.
فعل مذکور عملکردی مانند مصدر “ بودن ” در زبان فارسی را دارد و به همان معنی نیز استفاده می شود. خود مصدر ” ایمک ” به شکل ” بودن ” مورد استفاده قرار نمی گیرد، بلکه صرف آن به شکل ” هستم ” و ” هستی ” و… به کار گرفته می شود. مثال مشابه آن در زبان فارسی ” خوبم ” است، که در حقیقت به شکل ” خوب هستم ” می باشد، اما می توان از ضمیر متصل فاعلی ِ ” م ” استفاده کرد و آن را به شکل ” خوبم ” نوشت. توجه فرمایید مصدر ِ ” هستن ” در زبان فارسی وجود ندارد و مصدر آن ” بودن ” است.
فارسی ________________ ترکی آذربایجانی__________ علامت صرفی
من هستم ( منم) | َم منم mən əm | َم əm
تو هستی ( تویی) |ی سن سن sən sən | سن sən
او هست | — او دور O dur | دور dur
ما هستیم ( ماییم ) | یم بیزیک biz ik | ایک ik
شما هستید (شمایید) | ید سیز سینیز siz siniz | سینیز iz
ایشان هستند(ایشانند)| ند اُونلار دیر(لار) (onlar dır(lar | دیرلار dırlar
==========
اعداد
۱ bir بیر
۲ İki ایکی
۳ Üç اوچ
۴ dörd دؤرد
۵ Beş بئش
۶ Altı آلتی
۷ Yeddi یددی
۸ Səkkiz سککیز
۹ Doqquz دوققوز
۱۰ On اون
۲۰ Yirmi اییرمی
۳۰ Otuz اوتوز
۴۰ Qırx قیرخ
۵۰ Əlli اللی
۶۰ Altmış آلتمیش
۷۰ Yetmiş یئتمیش
۸۰ seksənهشتاد
۹۰ Doxsan دوخسان
۱۰۰ Yüz یوز ۱۰۰۰ Min مین