شهرستان وسیع اهر در دهه
۶۰ خورشیدی
امروزه قرهداغ دقیقاً به
مجموع محال‌های دیزمار،اسپیران،رودقات شرقی،اصلاندوز،ازومدول،دو دانگه،چهار
دانگه،یافت،دیکله،ورگهان،مئشه پاره،کیوان،گرمادوز،منجوان،حسن آباد ،مواضعخان،اهر و
کلیبر گفته میشود. گرچه هریس و بدوستان تا چندی پیش تابع شهرستان اهر بودند،اما
جزو محال‌های قرهداغ به حساب نمی‌آیند.از نظر وسعت محال‌های دیزمار و گرمادوز
بزرگترین و محال‌های ورگهان و دو دانگه کوچکترین محال قرهداغ می‌باشند. اما قبل
از صفویه در هیچ منبع تاریخی از این منطقه تحت عنوان "قرهداغ" یاد نشده
است. زیرا قبل از صفویه محال‌های فوق تابع تومان‌های
مرند، پشکین و تبریز بودند و از نظر اداری و سیاسی هیچگونه همبستگی بین همه آنها
برقرار نبود.گرچه اهالی محال های فوق در سده دوم هجری قمری از قیام جاودانیان یا
سرخ جامگان حمایت میکردند اما در هیچ منبعی از یک واژه واحد نظیر قره داغ جهت
توصیف محال های فوق استفاده نشده است.در منابع دوره صفویه برای اولین بار با واژه
قراجه داغ مواجه میشویم.از این رو دوزال را می‌توان هسته مرکزی قرهداغ به حساب
آورد. ابتدا به الیاس خلیفه دوم در دوزال امارت دیزمار سپرده شد.در دوره‌های بعدی
به تدریج حکومت محال‌های دیگر به قلمرو فرمانروایی خلفای دیزمار از قبیل کوتوال
قلعه تاریخی قهقهه در هوراند و ... داده شد و قرهداغ گسترش یافت.قرهداغ در اصل قلمرو حکومت خلفای
دیزمار در دوره صفویه میباشد.
قرهداغ درست بعد از مرگ نادر شاه افشار به خان نشین تبدیل شد.بنیانگذار این
خان نشین (محمد ) کاظم خان از نسل خلفای دیزمار ارسباران بود که در
سال 1747 میلادی خان نشین قرهداغ به مرکزیت اهر را اعلام کرد.با مهاجرت محمد قلی‌خان
از قرهداغ به قره‌باغ در سال 1828 میلادی خان نشین قرهداغ پایان پذیرفت.دلیل این
مهاجرت اختلاف خان قرهداغ با شاهزاده عباس میرزا در مورد اسکان جنگ زدگان آن سوی
ارس در قرهداغ بود.از این رو قرهداغ نظیر سایر لغات رایج در دوره صفویه نظیر
شاهسون و قزلباش از اجزاء کاملاً همگون تشکیل نشده است،بلکه قرهداغ واژه‌ای بوده
که همه مردمان محال‌های فوق را صرف نظر از کوچنده ، شهری ،روستایی ،لهجه،محل سکونت
و ... متحد میکرد.حتی همین تعبیر را می‌توان به قره‌باغ در آن سوی ارس
نیز تعمیم داد.قرهداغ عامل اتحاد و همبستگی بین مردمان آرازبار جنوبی و قره‌باغ عامل
اتحاد و همبستگی بین مردمان آرازبار شمالی بوده و واژه جغرافیایی قرهداغ در دوره صفویه
به فرهنگ جغرافیای ما اضافه شده است. امروزه این همبستگی در انتخابات مجلس و
شوراهای اسلامی شهرهای ارومیه-تبریز-نهران-مرند و هادیشهر که جمعیت قره داغی های
آنها قابل ملاحظه است بخوبی دیده میشود.لازم به ذکر است که واژه قره باغ قبل از
صفویه در منابع تاریخی آمده است.چنانچه حمدالله مستوفی قزوینی در زمان سلطان
محمد خدابنده در کتاب نزهت القلوب می نویسد:
"از قراباغ تا تبریز به طریق اهر از کنار ارس که حدود قراباغ
است تا تاجروان پانزده فرسنگ..."
به احتمال قوی با الهام از
واژه قره باغ به طرف مقابل آن در زمان صفویه قره داغ گفتند که از اتحاد
محال های فعلی تشکیل گردید.زیرا قبل از صفویه محال های مزبور از یک مرکزیت تبعیت
نمی کردند.برخی از آنها تابع مرند و مشکین و برخی تابع اردبیل و تبریز بودند.اما
در زمان صفویه برای اولین بار این واژه آنهم برای دیزمار و منجوان بکار رفت.تاسیس
خان نشین قره داغ بعد از مرگ نادرشاه افشار این واژه را قوت بخشید.امروزه پشت
کوههای مشرف به تبریز-مرند-محال رودقات غربی و محال گرگر که از شمال به رود ارس و از
شرق به هریس-مشکین شهر و دشت مغان ختم میشود قره داغ نامیده میشود.
زبان امروزی ساکنین قره داغ ( ارسباران ) و خلاصه ای از تاریخچه آن
زبان امروزی ساکنان قره داغ ( ارسباران ) ترکی آذربایجانی میباشد که در نقاط مختلف
آن با لهجه‌های گوناگون تلکم میشود. زبان نوشتار و رسمی آذربایجان در بیشتر دوره‌های
تاریخی آن، زبان ترکی بوده‌است. اکثریت قریب به اتفاق نوشته‌ها و
آثار مردم این منطقه نیز در دوره‌های مختلف به فارسی و ترکی بوده است.زبان ترکی دارای تاریخ
بیش از هفت هزار ساله در جهان است که دارای گویشهای مختلف آذربایجانی ، استانبولی ، ترکمنی ،
ازبکی ، یاقوتی ، چاووشی ، اویغوری ، چینی ، قرقیزی ، آلبانیائی ، بلغارستانی و
... هستند.
آنها از شرق آسیا تا اروپا و حتی آمریکا
گسترانیده شده اند و مجموعاً 360 میلیون نفر از جمعیت دنیا را تشکیل می دهند که
بعد از زبانهای چینی ، هندی ، انگلیسی و اسپانیائی و بالاتر از زبانهای عربی و
فارسی بعنوان پنجمین جمعیت دنیا محسوب می شوند.
در جهان اسلام نیز زبان
ترکی با 300 میلیون نفر متکلم ، بیشترین تعداد را دارد و حتی بالاتر از زبان عربی
قرار دارد. بعد از زبان ترکی ، زبانهای عربی ، اردو و فارسی بیشترین تعداد
مسلمانان را تشکیل می دهند.
در ایران نیز بیش از 30
میلیون نفر ترک در آذربایجانغربی و شرقی ، اردبیل ، همدان ، زنجان ، قزوین ، تهران
، خراسان ، فارس و دیگر نقاط ایران بصورت پیوسته یا پراکنده زندگی می کنند.
از نظر زبانشناسان ، زبان
ترکی زبانیست شکرین ، بغایت زیبا و دلنشین و اصیل و قانونمند با ریشه ای هزاران
ساله. تمام قواعد و گرامر این زبان هنری و شکری موزون و مبتنی بر ملودی است تا
جائیکه بعضی زبانشناسان ، اختراع آنرا فوق بشری و اعجاز گونه و اعجاب انگیز خوانده
اند.
زبانشناس نامی ، Man Muller ، انگشت به دهان
از عظمت فوق بشری زبان ترکی ، چنین سخن می راند: «زمانیکه ما زبان ترکی را با دقت
و موشکافانه می آموزیم با معجزه ای روبرو می شویم که خرد انسانی در عرصه زبان آنرا
آفریده است». Herman Vanbery از نظر زیبائی و
کمال ، جایگاه آنرا بالاتر از زبان عربی می داند. «نیکیتا هایدن» زبانشناس نامی
آلمانی و عضو مؤسسه اروپائی یوروتوم ، با شک و شبهه نسبت به خلق زبان ترکی توسط
فرمولهای پیچیده توسط اندیشمندان می گوید: «انسان در آنزمان قادر به خلق چنین
زبانی نبوده ، یا موجودات فضائی این زبان را خلق کرده اند و یا خداوند به پیامبران
خود ، این عالیترین کلام ارتباطی را هدیه کرده است».
در زبانشناسی تطبیقی ، فصل
بسیار جذاب ، شیرین و علمی اتیمولوژی ، به ریشه شناسی کلمات بصورت علمی می پردازد.
می توان بوسیله علم اتیمولوژی ، تأثیر زبانهای مختلف روی هم را دید. زبان غالب ،
زبانی است که توانمند بوده و زبان دیگر را تحت سیطره خود درآورده است ، طوریکه
گاهی زبان مغلوب به گویشی از زبان غالب تعبیر می شود ، مانند زبان فارسی که بنا به
آخرین نتائج علمی و تحقیقاتی سازمان یونسکو بعنوان 33 مین گویش زبان عربی معرفی شد
و بصورت زبانی مستقل پذیرفته نشد.
تأثیر زبانها روی هم گاهی برای
دو زبان همسایه جغرافیائی اتفاق می افتد ، مانند زبان عربی و فارسی. گاهی برای دو
زبان همسایه ادبی پیش می آید ، مانند زبان انگلیسی و فارسی که هر دو از زبانهای
هند و اروپائی اند. اما گاهی یک زبان با درنوردیدن قله های زمان و مکان ، همه را
به تسخیر می کشد ، مانند زبانهای ترکی و انگلیسی.
زبان ترکی بعنوان کهنترین
زبان دنیا با متکلمانی که شرق و غرب عالم را تحت حاکمیت خود درآورده بودند ، جا
پائی در تمام زبانهای دنیا دارد. شاید زبانی وجود نداشته باشد که تحت تأثیر این
زبان قرار نگرفته باشد. البته این تأثیر در کنار گستردگی جمعیتی و وسعتی حکومت
ترکان ، ناشی از توانمندی و زیبائی و قانونمندی زبان ترکی نیز بوده است.
برای بررسی میزان
تأثیرگذاری زبان ترکی بر زبانهای صاحب نام جهان کافیست به گزارش سال 2002 مؤسسه A.M.T تحت مدیریت
برجسته ترین زبانشناسان اروپا و آمریکا نظری داشته باشیم. طبق این گزارش:
20% واژگان انگلیسی
40%
واژگان ایتالیائی
17%
واژگان آلمانی
10%
از واژگان فرانسوی
از
زبان ترکی گرفته شده اند. زبانی که بتواند در آنسوی عالم چنین نفوذی در زبانهای
غیر همنوع (ترکی از زبانهای اورال ـ آلتای و زبانهای مذکور از زبانهای هند ـ
اروپائی) داشته باشد ، بی تردید تأثیر عظیمی روی زبان همسایه خود ، پارسی ، خواهد
داشت. دو قوم همسایه مانند ترک و فارس که صدها سال باهم زندگی کرده و در کنار هم
بوده اند و با هم وصلت نموده اند ، از لحاظ فرهنگی و اجتماعی روی هم تأثیر نزدیک و
متقابل داشته اند و این تأثیر متقابل فرهنگ ها اجتناب ناپذیر می باشد. از جمله این
تأثیرات ، می توان به تأثیر فرهنگ ، آداب و رسوم ، اصطلاحات ، مثلها ، متلها ،
داستانها ، لغات و حتی قیافه اشاره داشت که اکثراً با ازدواجها وارد فرهنگ دیگر می
شود. در حدود یک پنجم لغات زبان فارسی را نیز لغات ترکی تشکیل می دهند.تأثیر زبان
ترکی بر فارسی در تاریخ اجتناب ناپذیر است بطوریکه John Perry ، مورخ نامی ، می
نویسد: «همانگونه که زبان عربی بعنوان زبان مبلغین اسلام تأثیر زیادی روی فارسی
داشته است، پس تعجب آور نیست که زبان ترکی بعنوان زبان مبلغین شیعه ، تأثیر ژرفی
در فارسی داشته باشد» زبان ترکی اکنون در تمام جهان جای خود را پیدا کرده است و
بعنوان کاملترین زبان در بسیاری از صنایع پیشرفته جا پا باز کرده است. مثلاً
پیچیده
ترین سیستم عامل کامپیوتری OS 2/8 و windows زبان ترکی را بعنوان پایه فونتیکی
قرار داده اند ، یا اینکه تمام اطلاعات ارسالی از رادارهای جهان به سه زبان
انگلیسی ، فرانسوی و ترکی علایم پخش می کند. کلیه سیستمهای اویونیکی و الکترونیکی
هواپیماهای تجاری از سال 1996 به اینطرف به سه زبان انگلیسی ، فرانسوی ، ترکی در
کارخانه بوئینگ آمریکا مجهز می شوند. کلیه سیستمهای جنگنده قرن یعنی «جی.اس.اف» به
دو زبان انگلیسی و ترکی در 7000 فروند در حال ساخت است.زبان ترکی و یا به بیان کلی
، زبانهای اورال ـ آلتای در تقسیم بندی زبانهای دنیا یکی از خانواده های گسترده و
متنوع را در کنار خانواده زبانهای هند و اروپائی تشکیل می دهند. زبان ترکی ـ
صرفنظر از انواع گویشهای آن ـ جزو زبانهای کوتاه صائت التصاقی است. این زبان مانند
زبانهای هند و اروپائی به قسمتهای جزئی تر تقسیم می شود. یکی از آنها زبان ترکی با
گویش آذربایجانی است.
*تاریخچه ی قره داغ ( ارسباران )
ارسباران یک ناحیه کوهستانی
است که درشمال استان آذربایجان شرقی و جنوب رودخانه ارس واقع شده است، ترسیم حدّ
ومرزقاطع برای آن، باتوجه درموقعیت طبیعی وجغرافیائی که دارد درعمل واجد پاره ای
دشواریهاست، دلیل براین امر آن است که اولاً ارسباران منطقة کوهستانی ازنوع تپه
ماهور بوده ودراغلب نقاط به جهت صعب العبور بودن راه ها، تشخیص موقعیت بخش های
مختلف آن نسبت به هم مشکل می باشد. ثانیاً استفاده از کلیشه و تعریف مرزهای آن به
ایالات وشهرستانهای اطراف هم گویای واقع نبوده ومصداق دور باطل. بناءً بهترین
وقابل فهم ترین روش جهت ترسیم محدودة ارسباران، تعیین سرحدّات آن و پیراستن ومنقّح
نمودن خاک آن از غیرارسباران است، برای نمونه درسرحدّ شرقی آن محال ارشق و دشت
مغان جزوخاک ارسباران نیست و درسرحدجنوبی آن محال بدوستان.که امروزه شهرستان هریس
نامیده می شود. کثرت تپه ها وکوهها درمنطقه ارسباران و واقع شدن آنها درتیررس دید
همسایگان ازچهارجهت اصلی، نوعاً سبب بروز تصّورات متفاوتی از آن شده است،
شاهسونها وتاتهای اطراف مشکین شهر این منطقه را ازدامنه های سبلان که نگاه می کنند
رویه ای از تپه ها وکوه های درهم تنیدة سخت وتفته را درمقابل دارند که انبوهی
وخشونت نهفته درسیمای هویدای آن، از اسرارلطافت و طراوت آن روی نهان حکایت نمی
کند. اهالی بدوستان هم از بلندای کوه های بزغوش جزانبوهی کوهها وسیمای آفتاب زدة
آن تصوّری از این منطقه اسرارانگیز وزیبا نمی توانند داشته باشند. همین اوصاف سبب
شده است نه تنهاهمسایگان شرقی و جنوبی، بلکه هرتازه واردی این منطقه را قره داغ
نامند.
آن روی قره داغ، امّاحرف
وحدیث دیگر دارد، شادابی وخرمی درکوه ها وتپه هایش موج می زند ومراتع وجنگلهایش
پوشیده ازدرختان وگیاهان سرسبزاست .این سیمای دیگری از همان آب وخاک
است که ازسرحدّات شمالی قابل رویت بوده واهالی جمهوری آذربایجان این دیوارة سبزرا
درپس ارس می توانند نظاره وتحسین کنند.
ارسباران عنوان جدیدی است
که بکارگیری آن درعمل شیاع قره داغ را درمحل از سرزبانها انداخت. بااین حال در
اغلب متون رسمی ومکاتبات اداری بعداز انقلاب مشروطیت، ارسباران رایج گردیده و
بعدازآن تاریخ کمتر دیده شده این منطقه رادراسنادرسمی و دولتی قره داغ و یا قره جه
داغ نامیده باشند. گفته شد قره داغ وصفی است که همسایگان شرقی ساخته وپرداخته کرده
و به یادگارگذاشته اند ساکنین دشت مغان واطراف مشکین شهر هنوز هم بی هیچ تبعیض
واستثنائی این لفظ را بکارمیبرند. بااین توضیح که قره درلسان ترکی دلالت برانبوهی
وکثرت ودرهم تنیدگی می کند.
همانطوریکه طبیعت اسرارآمیز
قره داغ درسیمای چندگانة کوهستانهای آن متجلی گردیده است تاریخ دیرپای آن هم
اززوایای متفاوت قابل بررسی می باشد. مهمترین واقعه درتاریخ اهرارسباران
تمرکزجنگهای ایران وروس درحوزه آن می باشد، جنگی مستمر وتمام عیار که بخش اعظم
تدارکات وافراد قشون ایران ازاین نواحی تامین می شده است، نکته جالب توجه نقش
فرماندهی عطا اله خان (آتاخان) ایلخان شاهسون درپیشبرد اهداف جنگ مذکوراست که
سالیان دراز دررکاب مرحوم عباس میرزای ولیعهد، قره داغ اهر را به مرکز مقاومت
ومقابله با روسها تبدیل کرده بود. علی ایحال اگرایرانی ها درجنگ باروسها بازنده
نمی شدند! اگر عباس میرزای ولیعهد جوانمرگ نمی شد! واگرعمارت باشکوه عطاخان شاهسون
درروستای ساطی میزان برپای می ماند! گوشه ای از بزرگی وافتخار تاریخ این مرزبوم را
می توانستیم بسیاربهتر وبیشترازاین که هست بفهمیم، بعداز جنگ ایران وروس شاید وقوع
انقلاب مشروطیت مهمترین رویداد تاریخی درایران باشد، که فرزندان این خطه
درهردوجبهة آن واقعة عظیم، صحنه گردان بوده اند، دریکطرف رحیم
خان چلبیانلو ودرطرف دیگر ستارخان قره داغی راداریم، اولی برضد انقلاب یک
تنه ایستاده بود ودومی سردارملت وانقلاب لقب گرفته بود، و سرنوشت کشور درآن مقطع
به نتیجة رویارویی این دومرد بزرگ تاریخ وابسته شده و بدینسان قره داغ گرانیگاه
سرنوشت ایران گردیده بود.
ستار
خان و باقر خان
لشکرکشی بزرگ یپریم ارمنی به اهر ومقاومت رحیم خان دربرابر وی
شایدنقطه عطف تاریخ ایران بوده باشد که درخاک پاک این خطه رقم می خورد، می
گوینداگر قدرت شصت تیرهای مدرن افرادیپریم نبودند! واگر شاهسونها خلف وعده نکرده
بودند! چه بسا طومارمشروطیت ومشروطه خواهی دراهرپیچیده می شد وتاریخ کشور اینگونه که هست
نوشته نمی شد.
رحیم خان شکست می خورد،
ودرارک تبریزکشته می شود اماتاریخ قره داغ پایان نمی پذیرد این بار امیرارشد نامی
از طایفه حاج علیلو درقلب تاریخ کشورمی تازد وصاحب نام وآوازه می شود،
معروف است بعداز جنگ با سیمیتقو تصمیم به فتح تهران را داشت، آن هنگام که شاه جوان
قاجارمضطرب وپریشان بوده وژنرال آیرون ساید انگلیسی باهمکاری رضاخان میرپنج
وسیدضیاء طباطبائی نقشة شوم کودتا را برای کشور تدارک می دیده اند.
وقایع تاریخی ازاین دست
بیانگر نقش بااهمیت مردم این سامان درتاریخ ایران است بطوریکه تاریخ ارسباران به
تنهائی بخش مهمی ازتاریخ معاصرکشوررا بازگو می کند. بااین اوصاف داخل
شهراهردرمواجهه با چنین رویدادهائی کاملاً آگاه بوده است درسایه امنیت واقتدار
رؤسای طوایفی که همواره بعنوان حاکمان قره جه داغ منسوب می گشتند فعالیت اقتصادی دامنه
داری را دنبال وثروت اندوزی نمایند، درواقع شهراهر درمقایسه بادیگر شهرهای همسطح،
یک طبقه منسجم ازثروتمندان وزمینداران را داشته است که درطول سالیان نسل اندرنسل
ثروت ومنزلتشان محفوظ بوده است. معروف است بعد از غارت اردبیل که این
بارشاهسونها رحیم خان را هم درکنارخود داشته اند، برخی همراهان نقشة حمله به اهر را هم
می کشیده اند که بامخالفت آشکار آقاخان نصرت الملک مواجه می شوند. موضوعی که خود
رحیم خان نیز هرگز تمایلی بدان نشان نداده و سبب آزردگی خاطر شاهسونها ازوی شده
است. بدینسان بود که مردم اهر درصلح وآرامشی چنین پایدارمی توانستند ازمجموع
ظرفیتها وقابلیتهای نهفته بهره ها ببرند. بیش ازهزار روستای آبادوپررونق از منتهی
الیه خداآفرین گرفته تا قلب محال خاروانا، فقط به بازار اهرجهت دادوستد دسترسی
داشته اند، کاروانسراهای داخل شهر هرروز پذیرای مردمی بوده اند که محصولاتشان را
برای فروش درمراکزمتعدد تجاری شهر عرضه می کردند، علاوه بربازار سرپوشیده اهر که
تقریباً بنای آن دست نخورده باقی مانده است راسته سه دکانلار وراسته مسجدسفید به
اضافه محلة قلعه قاپوسی ازمراکز مهم دادوستد در اهر بشمارمی
رفته است. همچنین وجود بازارهای به اصطلاح تخصصی که محلّ تجمّع اصناف وپیشه های
خاصّی بوده اند، ازجملة آنها می توان به بازار مسگران (مسگرخانه)، بازارکلاه
دوزان، راسته آهنگران، میدان دواب، میدان تره بار و . . . که هرکدام به تنهائی حکایت
ازحجم بالا وقابل توجهی ازعرضه وتقاضادربازاراهر داشته ودلالت بر نوعی ازانضباط
شهری و اعمال مدیریت عمومی صحیح دراجتماع آن دوران می نموده است.
** خاک قره داغ (اهر) **
ای خوشا خاک قراداغ که خلد ایین است
بوسه گاه ملک
و مهبط حورالعین است
عرش با ان
عظمت سجده کند برخاکش
زانکه ارامگه شیخ شهاب الدین است
منابع
:
www.aharri.com
www.ahari-ha.blogfa.com
www.arasbaran.net
آرتیغین اوخوماخ
