بیر اوغرو گلیب هر نه دئسن وار اونا قابی

حیرت‌ده قویوب هم منی هم شیخ ایله شابی

آذربایجان این مهد تمدن در دامان مقدس و والای خود شخصیت‌های ارزشمندی را پرورش داده که آوازه‌ی شهرت آنها از مرزها نیز فراتر رفته است. یکی از این گنجینه‌های ادبی و عرفانی آذربایجان را می‌توان استاد حکیم سید ابوالقاسم نباتی معروف به خان‌چوبان و مجنون‌شاه را با افتخار و مباهات تمام ذکر کرد. این شاعر وارسته و بزرگ در سال 1215 هجری قمری مطابق با 1179 هجری شمسی در قریه‌ی اوش‌تبین از محال قره‌داغ به دنیا آمد. پدرش میر یحیی از سادات جلیله و صاحب کرامات آن قریه بود؛ که اصل و نسب وی به حضرت پیامبر اکرم(ص) منتهی می‌شد چنانچه شاعر می‌گوید: 

محترم اوغلی‌یام آدیم نباتی 

ذاتیمیز هاشیمی نسلیمیز عرب

ترجمه فارسی: فرزند شخص محترمی هستم؛ نامم نباتی است، ذاتمان هاشمی و نسلمان عرب است.

مادرش از زنان بسیار محترم و معزز آن محال می‌باشد. نباتی دوران جوانی خود را به حشم‌داری گذرانده و از طفولیت با دشت و کوه و زیبایی‌های طبیعت دل‌گشای آرازباران(ارسباران) انس گرفته بود. در تذکره‌ها و نسخه‌های چاپی از تحصیلات علمی و ادبی او چیزی ننوشته‌اند ولی باید اذعان نمود که نباتی اولین شاعر آذربایجان بوده که به تمام مکاتیب فلسفی و عرفانی و ادبیات کلاسیک و السنه‌ی عرب آشنایی کامل و مطالعه‌ی وافری داشته و این الفت در اشعار زیبا و جاودانه‌ی او کاملاً ملموس می‌گردد و از اینجا می‌توان گفت که وی در عصر خود به طور یقین از علما و اساتید و عرفای عصر خود تلمذ نموده و حتی برخی از آیات قرآن را به نحو احسن به قالب شعر منتقل نموده؛ حسن آفرینش و قدرت کبریایی را ستوده؛ علاوه بر آن مطالعات بسیاری در دواوین مولای روم و شمس تبریزی و مخصوصاً حافظ شیرازی داشته و در اغلب اشعار خود به استقبال آنها شتافته و ارادت خود را به صورت آشکار به حافظ بیان کرده است.

نباتی همانند محمد فضولی و سید عظیم شیروانی و ملا پناه واقف دارای اشعار بسیار لطیف و زیبا و پرجاذبه است که این اشعار در مضامین عرفانی فوق‌العاده مورد توجه ادب دوستان قرار گرفته و معروفیت و محبوبیت او را به قله‌های رفیع رسانیده است. افزون بر همه علاقه‌ی وافر نباتی به حضرات معصومین خصوصاً مولا علی علیه السلام و ذکر مدح و منقبت آنها مبین و مؤید ذوق لطیف و اوج دیانت شاعر است.

نباتی در آخر عمر حشم‌داری و زراعت را ترک کرده و گوشه‌نشینی و عزلت و انزوا را انتخاب نموده و مدت‌های زیادی در مجاور آرامگاه عارف نامی شیخ شهاب الدین معتکف بوده و در این رهگذر مریدان و شاگردان بسیار زیادی داشته و این مریدان از تعلیمات و راهبری و طریقت وی با دل و جان بهره جسته‌اند.

نباتی با لحن بسیار زیبا و دلنشین قرآن را با حفظ قرائت می‌نموده است. نباتی در سال 1268 هجری قمری یا 1230 هجری شمسی فوت نمودند. می‌گویند او تاریخ وفات خود را پیش‌بینی کرده و به مریدان خود نیز این اتفاق را اظهار نظر نموده بود. دیوان اشعار ترکی نباتی با وجود اینکه چندین بار از روی نسخه‌ی خطی و سنگی به وسیله‌ی بنیاد کتابخانه فردوسی طبع شده ولی خالی از اشتباه و نقصان نبوده و همان نقصان در نسخه‌های خطی نیز وجود داشته‌اند؛ لذا روان‌شاد جناب آقای دکتر محمد تقی زهتابی به‌طور اجمالی و گذرا برخی از اشتباهات و نقصان‌ها را اصلاح و تدوین، و تصحیح کامل را موکول به آینده نمودند که متاسفانه اجل مهلت نداده دار فانی را وداع گفتند.

نمونه از آثار نباتی:

اولدی کؤنلوم یئنه بیر زولف چلیپا دلیسی

دوشدی زنجیره نه خوش یئرده بو سودا دلیسی

عور و عریان باش آچیق اوز چؤووروب صحرایه

قویدی مجنونی یاری یولدا بو صحـرا دلیسی

عاشق سـوخته‌دیر بولبول شیدا کی دگیل

کی اولوبدور دیه‌سن بیر گول حمرا دلیسی

رب ارنی دئیلن ذیکری دؤنوب موسایه

دشت ایمن‌ده اولوب نور تجلی دلیسی

چوخلاری مست قیلیب ساقی میخانه عشق

گؤرمدی کیمسه منیم تک بئله رسوا دلیسی

دئمه فرهادایله مجنون دلی‌دیر بیر بری باخ

بیری شیرین دلی‌سیدر بیری لیلی دلیسی

کنج وحدتده تباه اولدی عزیز عؤمروم حئییف

اولمادی یار منه بیر بت زیبا دلی‌سی

خوشلیب‌دیر گؤره‌سن هانسی مزارستانی

دیون اول زاهده ای بیر کوکه حلوا دلی‌سی

گول ایاغینده سحر وقتی ییخیلمیشدیم مست

بیری سسلندی کی ای بو گول رعنا دلیسی

بیر آییل گؤرکی نباتی نئجه اوراد ائله‌ر

ه یاتیبسان بئله ای بیر گؤز شهلا دلیسی

آراز آراز قان آراز
سولطان آراز خان آراز
آراز اوسته بوز اوسته
کاباب یانار کوز اوسته
قوی منی اولدورسنلر
دانیشدیغیم سوز اوسته
  آراز آراز قان آراز
سولطان آراز خان آراز
سنی گوروم یاناسان
ائل دردینی قان آراز
آراز سندن کیم کئچدی
کیم غرق اولدو کیم کئچدی
فلک گل ثابیت ائیله
هانسی گونوم خوش گئچدی
عزیزیم آی هارایلار
هر اولدوز لار هر آیلار
چیمنده بیر گول بیتیب
سوسوزوندان هارایلار
ساوالاندا بوز باغلار
دوره سی یارپیز باغلار
گون اولار زامان گئچر
ائللر سنه سوز باغلار
صمد گلیر گوله گوله
دوشونده باخ قیزیل گوله
هر الینده دورد کیتاب
دونده ریب تورکو دیله
هر الینده دورد کیتاب
دونده ریب بیزیم دیله . . .

یازینین آردیندا الیه بیلرسیز صمد بهرنگی زندگینامه سی اوخویاسیز

*اول قارداشلیغین ثابت ائله، سورا ارث و میراث ایسته(اول برادریتو ثابت کن بعد ادعای ارث بکن)

*باشدا عاغل اولماسا بدن عذابدا اولار(اگه تو سر عقل نباشه بدن در عذابه)

*ایشله ین دمیری پاس باسماز(آهنی که کار کند زنگ نمیزند)

* دلی یه همیشه بایرامده(برای دیوانه هر روز عید ه)

*دوز یرده یرینمیر شوخومدا شیلاخ آتیر(تو راه صاف نمیتونه راه بره، تو زمین شخم زده شده شیلنگ تخته میندازه)

*خکه خکه دینجه قیش چیخار(تا تو بخوای بگی خکه(تکه های کوچیک زغال) زمستون رسیده)

*ییرمی دورت مین پیغمبره یالوارینجا بیر دانا آللاها یالوار(به جای اینکه به بیست و چهار هزار پیامبر التماس کنی دست به دامن یه خدا شو)

*کاسیب پول تاپسا یئر تاپانماز(آدم فقیر اگر پول هم پیدا کند، جا نمیتونه پیدا  کند)

*آت آلمامیش آخیر چکیر(قبل از اینکه اسب بخره آخور درست میکنه)

*چالما قاپیمی چالاللار قاپیوی(آزارم نده که آزارت میدن)

*چوخ گزن چوخ بیلر(چه جوری معنیش کنم ....نیدوووونم)

*ساخلا سامانی گلر زامانی(.....اینم زحمت معنیشو خودتون بکشین)

سرزمین آزربایجان مالک تاریخی دیرین بوده و موسیقی آن که زبان زد ملتهای دیگر است یکی از شاخه های این تاریخ میباشد،با کمی تامل موسیقی آزربایجانی( ساز، رقص، آهنگ) را می توان نشانگر تاریخی پرافتخارو گذشته ای پر فراز و نشیب با مردمانی اجتماعی دانست.
کامانچا ( کمانچه ) :
این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای تحتانی ساز پایه ای نیز دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می گیرد. شکم ساز کروی و مجوف است که مقطع نسبتاً کوچکی از آن در جلو به دهانه ای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده و بر روی پوست، خرکی تقریباً شبیه به خرک تار و نه کاملاً عمود بر سیم ها قرار گرفته است.

 "سو" دئییبدیر منه اولده،آنام آب کی، یوخ

  "ســــو" دئیـیـبــدیـــــــر منــــه اولـــــده، آنام آب کـــی، یوخ

                                      "یوخو" اویرتدی اوشاقلیقدا منه،خواب کی، یوخ

ایلــک دفعــــه کـی،"چورک" وئـــردی منــه نان دئمــــه دی

                                     ازلیندن منـه "دوزدانـــــه"، نمکدان  دئمــــه دی

آنــام ، اختـــر دئـمــه یبدیـــــر منـــه، "اولـــدوز " دئیــیب او

                                     سو دوناندا،دئمه ییب یخدی بالا،"بوز" دئییب او

"قار" دئییب، برف دئمه ییب، دست دئمه ییب "ال" دئییب او

                                    منه هئچواخت بیا سویله مه ییب، "گل" دئییب او

یاخشـــی خاطیـــرلاییــــــرام، یاز گونـــو آخشـام چاغـــیلار

                                     باغچانیــن گون باتانینـــدا کی، ایلیـق گون یاییلار

"گل : دئیـــه ردی، داراییـــــــم باشیــوی ای نازلـــی بالام!"

                                     "گلمه سن گر، باجیـوین آستاجا زولفون دارارام"

او دئـمـــــه زدی کــی، بیـــا شانـــــه زنــم بــر ســـر تـــــو

                                    گـر نیایــــی بزنــــم شانـــه ســـر خواهـــر تـــــو

بلی، داش یاغســـــادا گؤیـــدن، ســن او سـان من ده بویــام

                                  وار سنیـن باشقا آنـــان، واردی منیــم باشقا آنـــام

اؤزومــــه مخصوص اولان باشقــا ائلیــــم واردی منیـــــم

                                 ائلیــمه مخصوص اولان باشقا دیـلیـم واردی منیم

ایسته سن قــارداش اولاق، بیـــر یاشایاق، بیـــرلیک ائدک

                                  وئـریبن قول قولا، بونـدان سورا بیر یولدا گئــدک

اولاً، اؤزگــــــه کـــولکلــــــرلـه گــــــرک آخمـایـاســـــان 

                                  ثانیاً، وارلیــغیــما، خالقیــما خـــور باخمـایــــاسان

یوخسا  گر زور دئیــــه سن  میلتیمی  خــــوار ائــــده سن

                                   گون گلر،صفحه چؤنـر، مجبور اولارسان گئده سن

پروفسور دوکتور محمد تقی زهتابی (کیریشچی)26 آذر 1325

اوشاق دونیاسی و اوشاق ادبیاتی

اوشاقلیق عالمی سیرلی-سئحیرلی بیر عالمدیر. ساده و صمیمی بو بالاجا انسان‌لار اؤز عالملرینده ساده‌لیک و صمیمیتله یاشاییرلار. اونلار هر گون اؤز دونیا باخیشلارین گئنیشلندیریرلر. اوشاغین دونیا گؤروشو چوخ ساده‌دیر آنجاق او اطرافینداکی هر نه­یی آرتیق تانیماق و سیناماق ایسته­ییر.

اوشاق هله ان کؤرپه چاغیندا الینه دوشن هر نه­یی دیشینه وورور و آغزینا تپیر. بو، اوشاغین بیرینجی و ان یاخین سیناق وسیله‌سیدیر. اوشاق بوی آتارکن اویونچاقلاری. گلینجیکلری، ائو اشیا‌لاری و الینه دوشن هر نه­یی سؤکور. داغیدیر و اونون ایچین ائشیگه تؤکور. بئله‌لیکله او یئنی عالم‌لر کشف ائدیر، یئنی دونیا گؤروشو کسب ائدیر. او حتی باشقا اوشاقلاری و بؤیوکلری ده گلینجیک کیمی فرض ائدیب بارماغین اونلارین گؤزونه، آغزینا و دیشینه سوخور و اونلارین دا ایچریسین گؤرمک ایسته­ییر.

اوشاق داها بیر آز دیرچلیرکن بؤیوکلرین باشماغین و پالتارین گئییر. بونونلا او بؤیوک اولماق و داها جدی عالمی تانیماق آرزولاییر.

اوشاق بیرینجی گون عالمدن هئچ نه بیلمیر. او هر بیر یئنی شئی کشف ائدرکن هئچ ده تعجب‌لنمیر و اونو عالمین بیر پارچاسی کیمی قبول ائدیر.

اوشاق رئال عالم ایله یاناشی اؤز خیال عالمینده ده بیر شئی‌لر یارا‌دیر. آنجاق اونلاری دا خیال دگیل رئال کیمی قبول ائدیر.

اوشاق پری‌لره و دئو‌لره علاقه گؤستریر و اونلاری اولدوغو کیمی قبول ائدیر. ناغیللاری ائشیدرکن ناغیللاردا یاشاییر، اؤزون اونلارین یئرینه دگیل اونلارین بیری بیلیر و ناغیللاردان آلینان بو سونوچ و نتیجه­نی جاندان-اوره­کدن قبول ائدیر و بو سونوچ سون گونه­دک اوشاغین ذهنینده یئر آلیر و اونون یادداشیندا یورد سالیر و بو اوشاق بؤیویندن سونرا دا گرکلی یئرلرده همین یادداشلار اونا یول گؤستریجی اولا بیلیر.

ورنی د‌ر ظاهر نوعی گلیمـــــــی یک رو است که با استفاد‌ه از د‌اری شبیه د‌ار قالــی توسط زنان عشایر بافتـــــه می شود‌.

   اینکه عنوان کرد‌یم د‌ر ظاهر به آن د‌لیل است که ورنی نه فرش است نه گلیم ، بلکه نوعی زیراند‌از است که هم ساد‌گی و سبکی گلیم را د‌ارد‌ و هم ظرافت و زیبایی قالی را . ورنی به د‌لیل عد‌م استفاد‌ه از گره د‌ر بافت آن جزو گلیم و از جهت طرح، نقشه و شکل ظاهری آن مشابه قالی به نظر می آید‌.این زیراند‌ازهای سنتی د‌ر ایران زمین تنها د‌ر منطقه ارسباران آذربایجان یعنی شهرستان های اهر، هوراند‌، ورزقان و کلیبر تولید‌ می شود‌ که د‌ر این بین  با توجه به قد‌مت اهر و همچنین  خاص تر بود‌ن  بافته های عشایر این شهرستان باید‌ آن را پایتخت ورنی ایران لقب د‌اد‌. اینکه اهر را پایتخت ورنی بافی ایران و نه جهان لقب می د‌هیم به آن د‌لیل است که این زنان د‌ر برخی مناطق روستایی جمهوری آذربایجان و شمال شرق ترکیه هم اقد‌ام به ورنی بافی می‌کنند

جنگل ارسباران در دل طبیعت بکر و دست نخورده استان آذربایجان شرقی قرار دارد. جنگل ارسباران با وسعت بیش از ۷۰ هزار هکتار سرزمین پهناوری است که از شمال به رود ارس و از مشرق به مشگین شهر و مغان و از جنوب به سراب و اوجان و از مغرب به مرند و تبریز محدود است و شهرستان اهر را در بر می گیرد. بدون شک جنگل ارسباران از مکانهای دیدنی و تفریحی آذربایجان شرقی و همچنین ایران است.

ارسبار یا آرازبار و قره داغ یا قراچه داغ نامهایی بودند که جنگل ارسباران در دورانهای مختلف به آنها معروف بوده است.

قلعه بابک
قلعه جاویدان ، قلعه جمهور یا دژبد معروف به قلعه ی بابک در 3 کیلومتری جنوب غربی کلیبر واقع شده است و 2300 تا  2600 متر از سطح دریا ارتفاع دارد . این قلعه بر فراز کوهستانی به نام جمهور واقع شده و دره هایی به عمق 400 تا 600 متر از هر سو آن را  در برگرفته است . برای رسیدن به این قلعه تنها از یک سو و فقط یک راه مال رو وجود دارد.
در کاوش های باستان شناسی آثار بسیاری از این قلعه به دست آمده است . از آن جمله می توان از سفالینه های منقوش و لعاب دار مربوط به قرن سوم و سکه های مربوطه به دوره اتابکان آذربایجان و هزار اسپیان ( قرون 6 و 7 هجری ) و تنورهای متعدد پخت نان یاد کرد .

قلعه انداب جدید
قلعه انداب جدید در دو کیلومتری جنوب روستای قلعه باشیدر بخش مرکزی اهر واقع است. لازم به ذکر است که روستای قلعه باشی،خود در داخل یک قلعه ی قدیمی بنا شده است و از دیوارهای باقی مانده مشخص است که خود این روستا در زمان های گذشته قلعه بود . اسم این روستا خود مؤید این امر است.

این قلعه بر فراز قله مرتفعیمشرف به رودخانه ی اهرچای در روستای نودوز در فاصله 35 کیلومتری شرق اهر جای دارد . برج های دیده بانی برجای مانده از قلعه،11 تا 9 متر ارتفاع دارند و از سنگ های رسوبی آجری ساخته شده اند.
برای تأمین آب اشامیدنی ساکنین قلعه ، تعدادی حوضچه در بدنه سنگی کوه تعبیه شده بود که از آب باران پر می شد و به مصرف ساکنین می رسید.

این قلعه در 26 کیلومتری غرب ورزقان و 6 کیلومتری روستان جوشین واقع شده و راه دسترسی آن بسیار سخت و کوهستانی است . سفال هایی که در محوطه این قلعه پیدا شده ، آثاری از ادوار قبل از اسلام و دوران اسلامی تا قرن ششم هجری قمری را شامل می گردد .

قلعه تاریخی پشتو بر روی یکی از کوه های بلند به نام " هشته سر " ( هشت سر ) در 12 کیلومتری بخش هوراند و 50 کیلومتری شمال شرقی اهر واقع است .
این قلعه تنها یک راه باریک برای ورود دارد و در سه سمت دیگر آن پرتگاه های مخوفی دیده می شود که قلعه را نفوذ ناپذیر ساخته است . قلعه پشتو بسیار قدیمی است و قدمت آن به دوره های اشکانی و ساسانی می رسد. این قلعه یکی از دژهای مورد استفاده بابک خرمدین بود.