آغ بولاق

دایلار

خونیه

سایاچی سوزلری

بخشی از فولکلور مردم آذربایجان که در اصطلاح عامه به «سایاچی سوزلری » معروف است عین و بازماندة سروده های مقدسی است که مردم عهد «شامانیزم» در ستایش حیوانات اهلی ، خورشید ، کوه ، زمین ، آب ، باران ، ستارگان ، گیاهان و مانند آن سروده اند. آیین شامانیزم که مردم ما قبل از تشرف به دین مبین اسلام ، مومن به آن بودند ؛ روی اصل طبیعت پرستی و احترام و ستایش به حیوانات ، عناصر و مظاهر سودرسان طبیعت بنیاد نهاده شده است که بعد از آمدن اسلام رنگ و بوی اسلامیت به خود گرفته است .

انگرد ( انگرت ، انگت ، انگد ) ، انجرد ( محرف عربی انگرد ) ؛ نام روستایی زیبا و ییلاقی با چشمه های جوشان در 36 کیلومتری شمال غربی شهرستان اهر بوده ، نیز نام روستای باستانی که فقط محل آن مشخص است و با نام « کت یئری » در ورزقان ، بخش مرکزی ، دهستان اوزومدیل شمالی و 4 کیلومتری روستای توخوم دیل واقع شده است .( این اثر در تاریخ 27 اسفند 1387 با شمارة ثبت 26424 به عنوان یکی از آثار ملی به چاپ رسیده است ). ایضا نام تپه ای مرتفع در نزدیکی روستای « نوغه دی » در حومة هوراند می باشد . روستای انگرد با روستاهای زندآباد ( نام اصلی این روستا « سارای » می باشد ) ،روستای ویران و خالی از سکنة لامان ، و ییلاق های ؛ یارالیجا و ییلاق های پشت کوه شیور همسایه می باشد . معدنی هم در شمال این روستا قرار دارد . این معدن به فاصله 3 کیلومتر از روستای انگرد و در شمالشرقی روستای مزبور قرار گرفته است بهره برداری از این معدن در تاریخ 1345 شروع

تنگ اولور باشیما تک لیک ساری، عا لم گئجه لر

بیر نفر اولمادی منله اولا همدم گئجه لر.

عشقه بیگانه اولانلار نه بیلیر کیم نه چکیر

چکمه سین من چکنی اهل جهنم گئجه لر.

بیر منم، بیر بو قلم ، بیرده بو ویرانه کونول

اوچوموزده گلیریک ناله یه باهم گئجه لر.

کیمسه بیلمز اورگیم سیررینی دونیادا منیم

یاز قلم دورما کی سنسن منه محرم گئجه لر.

یارالی کونلومه کوندور وورولان یاره لره

مهربان یار الی ایستر قویا مرهم گئجه لر.

نه وئرر گوندوزو مهلت منه هیجران ستمی

نه قویار باش یئره بیر لحظه قویام غم گئجه لر.

عشقینه صادق اولان جهدیله همت کمرین

درد و غم چکمه یه باغلار بئله محکم گئجه لر.

منده مجنون کیمی زنجیریده گوررم اوزومو

اوندا کی زولفون اولار گوزده مجسم گئجه لر.

من چکن غم یوکونو بیر گئجه چرخین بئلینه

قویسالار، پشت فلک غمدن اولار خم گئجه لر.

پرده لی قویدو سوزون « بارز» ه فاش ائیله مه دی

سرَلر اورتویو بو قورخولو مبهم گئجه لر

زبان به عنوان یکی از ابزارهای ارتباطی بین انسانها، و یکی از مهمترین عوامل شناخت هویت یک قوم محسوب می­شود که در طول تاریخ از آن استفاده شده­است. مردم از نژاد و اقوام مختلف دارای اشتراکاتی هستند که زبان یکی از عوامل مهم این اشتراکات می­آید. زبان ترکی یکی از زبانهای زنده در دنیا هست  که امروزه مرکز اصلی آن در آسیای صغیر، آسیای مرکزی، قفقازهمچنین  غرب و شمال غرب ایران یعنی  استانهای آذربایجانشرقی و غربی، اردبیل، زنجان، همدان، و قسمتهایی از مرکزی و گیلان و همچنین  جمهوری آذربایجان  قرار دارد.

زبان بومی واصلی مردم ورزقان و خاروانا همان ترکی است که در آذربایجان مورد استفاده قرار می­گیرد. در مورد حضور این زبان در منطقه و آذربایجان بحثهای زیادی شده­است و در مورد خاستگاه اصلی آن و قدمت آن درآذربایجان نظریات فراوانی وجود دارد که  در اینجا به طور خلاصه به بررسی آن می­پردازیم.

  تقسیم­بندی ساختاری زبانهای

دنیا و جایگاه زبان ترکی 

در بین زبانشناسان زبانها به چند صورت تقسیم بندی شده­است. تقسیم بندی ساختاری و                        تقسیم­بندی جغرافیایی از مهمترین این تقسیم­بندی­ها می­باشد. در تقسیم بندی جغرافیایی، زبان ترکی جزو زبانهای اورال– آلتاییک به حساب می­آید. در تقسیم­بندی ساختاری به چهار نوع زبان بر می­خوریم که عبارت است از:

1- زبانهای قالبی: زبانهایی هستند که وقتی مصدر (ریشه ) کلمات در قالبها و ابواب مختلف صرف میشود حروف اصلی کلمه­ی مصدر بدون آنکه حذف شود از همدیگر جدا میشوند. مانند زبان عربی که وقتی  مصدر یک کلمه مثل"  فَعَلَ " را صرف می­کنیم به این صورت در می­آید:

  فاعل  ،   انفعال  ،  افتعال و ....

2 – زبانهای تحلیلی: زبانهای هستند که در آن کلمات جدید بر اساس قبول پیشوند و پسوند ساخته می­شوند. و درصورتی که مصدر فعل باشد دچار تغییر می­شوند. مثلاً : در زبان فارسی از مصدر سوختن کلماتی مانند سوزاندن ، سوزش و غیره ایجاد می­شود که در این دو کلمه، ریشه­ی کلمه تغییر پیدا می­کند.

3 – زبانهای هجایی: زبانهایی هستند که لغات جدید بر اساس ترکیب هجاهای معنا دار و مستقل از هم و نحوه­ی تقدم و تأخر هجاها ساخته می­شوند مانند زباهای چینی،تبتی

4 – زبانهای التصاقی یا پیوندی: در این زبانها ریشه­ی کلمه ثابت هست و پسوندهایی به آن اضافه میشود مانند زبان ترکی که در آن مثلاً از مصدر" بیل " کلماتی مانند بیلمَک ، بیلی جی و غیره ساخته می­شود.

زبان ترکی آنچنان که در بالا مطرح شد از نظر ساختاری در زمره­ی زبانهای التصاقی یا همان پیوندی قرار دارد و به عقیده­ی بسیاری از زبانشناسان سوّمین زبان قانونمند و توانمند دنیا محسوب می­شود. برابر با تحقیقات و مستنداتی که در کتب تاریخی ارایه شده­است تمام اقوام باستانی ساکن در غرب و شمال غرب ایران از جمله لولوبی، گوتی، سومری، عیلامی، و حتی مهاجمان اورارتویی و نیز ماننایی که قومی پیشرفته بودند و حتی بسیاری از محققان بر این نظریه هم عقیده هستند که مدنیت و فرهنگ آریایی حاصل تعامل و تقابل با ماننایی­ها هست، زبانشان در گروه زبانهای التصاقی قرار دارد.[1]نیز زبان ماننایی­ها ریشه­ی ترکی داشته[2] واز روی نام بعضی از جاها می­شود پی برد که به زبان عیلامی بسیار نزدیک بوده­است.[3]

در زبان تاتی واژه­­های فارسی و ترکی فروانی وجود دارد. همچنین در این زبان کلماتی یافت می­شود که ریشه در هیچ کدام از این زبانها ندارد و مستقل هست. تعدادی از این واژهها را برای نمونه در زیر میآوریم:

« واژه­هایی از تاتی که با ترکی شباهت دارد »

                     تاتی                                  ترکی                   معنای کلمه به فارسی

1.              هووز                                       هووز                                    آبی

2.             پاتا کرپیجه                             کرپیج                                 آجر

3.            زمور                                        زومار                                   آذوقه

4.               دمیر                                     دمیر                                    آهن

5.              یاواش                                   یاواش                                  آرام

6.               گیله نار                                گیله نار                                آلبالو

7.            زمی                                        زمی                                    کشتزار

8.            اوجوز                                      اوجوز                                 ارزان

9.               داری                                      داری                                   ارزن

10.           هه                                           هه                                     بله

11.           بنفشه                                    بنوشه                                    بنوشه

12.          دولو                                        دولو                                      تگرگ

13.         پوچا                                        پوکا                                       پوسیده

14.          نوخدا                                    نوخدا                                      لجام

15.         کیلیک                                 کهلیک                                     کبک

16.          بو لاشنا                                 بالیش                                         متکا

17.         ننا                                         نه نه                                        مادر

18.         مولچک                                میلچک( ح )                              مگس

19.          یان                                      یان                                            نزدیک

20.          بوتاق                                   پوتاغ(بوتاغ)                               بوته

کتیبه سیغندل ازکتیبه های سنگی دوران اورارتویی در آذربایجان هست که در ۲ کیلومتری روستای سیغندیل و تقریبا ۱۵ کیلومتری ورزقان قرار دارد.

اورارتویی نام حکومت مقتدری بوده که از مرکز فلات آناتولی و کناره­یِ دریاچه­ی وان از اتحاد طوایف مختلف ایجاد شده­بود. و بعدها در اثر حملات و کشورگشایی­ها قلمرو آنها تا کناره­های دریای خزر کشیدهشد.

اورارتوییان جنگها و پیروزیهای خود را در کتیبه­های سنگی می­نوشتند. از جمله کتیبه­های نوشته شده توسط اورارتوییان ، کتیبه­ی سغندل است. این کتیبه در نزدیکی روستای سغندل در بالای کوهی به نام زاغی و در پنج کیلومتری ورزقان قرار دارد. طول آن 115 و عرض آن 47 سانتی متر است و مشتمل بر 10 سطر است. کتیبه­ی سیغندل از آثار مهم دوران اورارتویی است که در سال 1330( ه.ش) توسط محمد جواد مشکور کشف شده­است و بر اساس مطالعات انجام شده این کتیبه به « ساردوری دوم ( 33-750 ق.م ) پسر آرگیشی اول تعلق دارد و در آن از حمله به  ناحیه ای کوهستانی پولوآدی و گشودن 21 دژ و تصرف 45 یا 44 شهر در یک روز سخن می رود.»   [1]ملیکیشولی دانشمند و اورارتوشناس گرجی که این کتیبه را ترجمه کرده است از وجود قلعه­های مختلفی در اطراف آن خبر داده و نیز وجود طایفه­ای کوه­نشین در این منطقه را محتمل می­داند.