ترکی ؛ زبان بومی یا زبان مهاجم

بعضی از نویسندگان و محققان بر این عقیده هستند که زبان ترکی در زمان سلجوقیان و با ورود ترکان "اوغوز" به این سرزمین وارد شده­است. ازآن جمله عنایت الله رضا در کتاب "آذربایجان و اران" زبان مردم آذربایجان را "فارسی پهلوی" وگاهی آن را یکی از لهجه­های فارسی با عنوان"پهلوی آذری" معرفی می­کند.^[4] احمد کسروی نیز معتقد هست که زبان مردم آذربایجان آذری و لهجه ای از زبان ایرانی ( فارسی ) است. این دو نظریه از آنجایی که زبان پهلوی یک زبان هندواروپایی هست و از نظر ساختاری در ردیف زبانهای تحلیلی قرار دارد و از آنجایی که زبان ترکی جزو زبانهای التصاقی بوده و از نظر ساختاری به کلی با زبان فارسی یا همان پهلوی فرق دارد ،مطرود به نظر می رسد .

"غیاث­الدین غیب الله­یف" از چهار جریان مهاجرت ترکان (از آسیای میانه به سوی غرب )که در ترکیب قومی مردم آذربایجان نقش داشته­اند به ترتیب زیر سخن می­گوید:

1 – موج اقوام کاسی، ماننایی، مادی، کاسپی، آلبانی (هزاره­ی سوم پیش از میلاد)

2 – موج اقوام کیمر، اسکوتای، ساکا، سارماک، دوندار ( نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد )

3- موجی که به اتحادیه قبایل هون مربوط بوده است ( خزرها، بلغارها، قارقارها،پچنق ها، آوارها )

4 – موجی که با طوایف سلجوق – اوغوزها مربوط بود.^[5]

دیاکونوف روسی که در کتاب خود سعی کرده ماد ها را جز هند و اروپایی­ها قلمداد کند اعتقاد دارد:« زبان نواحی کنونی آذر بایجان و کردستان از قرن نهم تا هفتم قبل از میلاد غیر هند و اروپایی بود و ساکنان آن نقاط به زبانهای لولوبی و گوتی و مانند آن تکلم می­کردند و فقط شرق ماد یعنی ناحیه تهران کنونی و اصفهان  را کاملاً زبان ایرانی فرا گرفته بود.»^[6] دیاکونوف به پیوستگی زبانهای مادی و عیلامی اشاره کرده و امکان خویشاوندی زبانهای عیلامی و ترکی را قوی دانسته­است.^[7] زبانشناس مشهور"ن . با . مار"هم بدون هیچ قید و شرطی زبان مادها را همان زبان عیلامی دانسته­است.^[8] دیاکونف روسی با در نظر گرفتن شباهتی اندک آن را رد می­کند. پرفسور زهتابی با اشاره به موارد فوق مادها را از اعقاب گوتی­ها و لولوبی­ها و حتی کاسی­ها و عیلامی­ها و مانناها می­داند و معتقد هست که زبان هند و اروپایی هنوز در آذربایجان و اقوام ماد تاثیر نگذاشته­بود.[9] هرودت مادها را از قبایل مختلفی معرفی می­کند و معتقد بوده دارای چند زبان بوده اند و اکثر طوایف التصاقی زبان بوده­اند.

در مورد مادها و اینکه این حکومت آیا هند و اروپایی بود یا نه؟! به این مطلب نیز می­توان اشاره کرد که ماد و بعدها ماد خرد در زمان هخامنشی حکومتی مستقل و گاهی نیمه مستقل و خراجگذار هخامنشی بود و اگر آنها از نظر زبان و قومیت قرابتی باهم داشتند بایست به راحتی در دولت هخامنشی مستحیل میشدند. این قوم حتی در زمان یونانیان نیز مستقل ماندند.

اقوام هون دسته­ای از ترکان هستند که روزگاری بزرگترین امپراطوری­های آسیا و اروپا را شکل دادند و بسیاری از مورخان بر این عقیده هستند که هونها نخستین گروه گرد آمده­ی ترکان هستند که موفق به تشکیل حکومت شده­اند، البته بعضی از مورخان ترک نیز این قضیه را رد کرده و معتقدند« قبل از هونها نیز دولتهای مقتدر و [ گاهی کوچک ] ترک حکومت می­کردند.» [10] آتیلا"بزرگترین و قدرتمند ترین پادشاه هونها بود.[11]

« مهاجرت ترکان هون به آذربایجان و اسکان آنها در این سرزمین تأثیر اساسی در شکلگیری جریان قومی – زبانی مردم آذربایجان نهاده­است.»^[12] مهاجرت و سکونت هونها درآذربایجان در قرن چهارم میلادی و در زمان حکومت آتیلا اتفاق افتاده است.^[13]

ترکان خزر نیز که جزو اتحادیه­ی قبایل هونها بودند در دوران حکومت ساسانی وارد آذربایجان شدند^[14] و نیز اسکان  آوارها  در آذربایجان از قرن ششم میلادی به مدت یک قرن ادامه داشت و نقش آنان در شکلگیری و تکوین زبان ترکی با توجه به شرایط تاریخی انکار ناپذیر است.^[15]

در مورد اوغوزها در صفحات بعدی بحث خواهدشد.

« در ترکیب اهالی کهن آذربایجان عنصر قومی توروکی نیز وجود داشت و این نام  اتنونیم ( توؤرک – ترک )  سدههای متأخرتر است. نام طایفه­ی توروکی در منابع آشوری متعلق به سده 24 قبل از میلاد قید گردیده­است.»^[16]

« به نوشته­ی"پامپولسکی"منابع آشوری طوایف مسکون در حوزه­ی دریاچه­ی اورمیه در قرن  14 قبل از میلاد را توروک نامیده­اند و متذکر می­شوند که"پومپونیوس"مورخ و جغرافی­دان نیمه­ی نخست سده­ی اول میلادی نوشته­است: « ترکان در اوایل سده­ی نخست میلادی و حتی پیش از آن در چراگاههای شروان و دشت میل زندگی کرده­اند.»^[17]

"کریشمن"مورخ فرانسوی معتقد است: سومریان که از منطقه در بند به سمت بین النحرین عبور کردهاند عده­ای از طوایف آنها در آذربایجان سکنی گزیده­اند.^[18] شاخه­ای از اجداد باستانی اقوام ترک در حدود سالهای 5000 ( ق .م )از وطن خود واقع در آسیای مرکزی حرکت کرده و به آسیای مقدم آمده، سومریها را پدید آورده­اند وسومریان بر اساس تحقیقات به عمل آمده نه تنها التصاقی زبان بوده­اند بلکه می توان آن را حالت باستانی زبان ترکی نام نهاد.

 تعداد زیادی از دانشمندان و مورخان، زبان سومری را نزدیک به زبان ترکی گفته­اند. ازجمله این دانشمندان می­توان به"هومل"، دیاکونف و"الجاس سلیمان"اشاره کرد که با مقایسه­ی چند واژه از زبان سومری با زبان ترکی، هم ریشه بودن این دو زبان را محتمل دانسته اند.  الجاس سلیمان بیشترین واژه از ترکی و سومری را باهم مقایسه کرده که چند مورد از آنها را در زیر می­آوریم: 

        سومری                                          ترکی                               معنای فارسی

1.     آدا                                                        آتا                                        پدر

2.     آما                                                        آنا                                        مادر

3.     تیر ( به معنای زندگی )                        تیریک ـ دیری                          زنده

4.     کیر ـ سیلیک                                       سیلیک قیز                             دختر باکره

5.     شوبا(سیپا)                                       چُوبان                                     چوپان

6.     اُوروق                               اوروق ( از فعل قورماق)[19]                     قلعه ، شهر

7.      رو             Ru                   اورو ـ قورماق                                    احداث

8.      تاق                                       تاخماق                                          نصب کردن

9.     قوشتوکا                                ائشتوقان ـ ائشیدن                          شنونده

10.    مئی                                       من                                                   من

11.   اُوزُوق                                    یُوزُوک ( سودا اُوزَن)                         مرغابی

12.   قولشه                                 گولوش                                                شاد     

محمد تقی زهتابی در کتاب خویش به مقایسه­ی همسانی و قرابت واحدهای لغوی زبانهای التصاقی منطقه در دوران باستان با زبانهای ترکی معاصر پرداخته که در ذیل به آن میپردازیم .

            کلمات             زبانهای باستانی                         ترکی            معنایِ فارسی

1.     آنا ـ آما                    ایلامی ـ سومری                        آنا                       مادر

2.    اوش                         ماننایی  و سومری                     اوچ                      سه

3.   قایا                            ماننایی                                   قایا ( قَته)            تخته سنگ

4.    گؤک                          ایلامی و کاسی                        گؤی                     سبز

5.   خان                           ایلامی                                     خان                     خان

6.    آغار                           سومری                                   آغیر                    سنگین

7.   آششا                        سومری                                   آشاغی                 پایین

8.   قاش                          سومری                                   قوش                   پرنده

9.    قیشیق                     سومری                                   ائشیک              بیرون

10.  آتا ـ  آدا                  ایلامی ـ سومری                           آتا                      پدر   

اوغوز و فرزندان او

اوغوزها از اقوام ترک­زبان و از نسل شخصی به نام اوغوز بودند. از زندگی اوغوز کمتر کسی با خبر است و بیشتر بر اساس افسانه و داستان مواردی وجود دارد ولی تنها موردی که میتوان به آن استناد کرد کتاب "جامع التواریخ"نوشته­ی"رشیدالدین فضل­الله" است. وی داستان تولد و زندگی وی را چنین نوشته­است:

« "قراخان ( پدر اوغوز ) و برادرانش " اورخان"، "کرخان"،"کزخان" همگی کافر بودند. قراخان قایم مقام پدرش بود چون اوغوز به دنیا آمد سه شبانه روز شیر نخورد و به این خاطر مادرش گریه و زاری میکرد تا اینکه در خواب دید که آن پسر بچه به وی می­گوید: اگر خداپرست شوی من شیر تو را خواهم خورد! مادر مخفیانه خداپرستی کرد و بچه شیر مادرش را خورد. یکسال بعد که کودک پاکیزه و خوب صورت بود، جهت نامگذاری وی، خویشان برای مشورت جمع شدند. بچه­ی یکساله به آواز آمد و گفت: نام مرا اوغوز نهید! حاضران متعجب شدند و نام وی را اوغوز گذاشتند.

اوغوز چون بزرگ شد پدرش از برادرزادگانش برای وی سه بار دختر انتخاب کرد ولی چون اوغوز شرط خداپرستی را پیش کشید دختر اورخان و دختر کرخان قبول نکردند و بالاخره چون دختر کزخان قبول کرد باهم ازدوج کردند . اوغوز معمولاً در شکار و سایر کارهایش جدا از پدر و عموهایش بود او پیوسته نام خدا(تانگری= تانری ) را بر زبان می­آورد تا اینکه پدر و عموهایش از این جریان ( خداپرستی اوغوز ) با خبر

شدند و با اوغوز جنگیدند و اوغوز پیروز شد.»^[20]

اوغوز شش فرزند داشت بنامهای  "گون خان " ، "آی خان" ، "اولدوز خان" ،که نوادگان این سه تن را که دوازده قبیله بودند " بوز اُخ لار " یعنی تیر خاکستری و نیز "گوک خان ، "داغ خان" ، و "دنیزخان" که نوادگان این سه تن را با دوازده قبیله "اوچ اوخ لار" میگفتند.

سلجوق از نوادگان اوغوز بود فرزندان وی اسراییل، میکاییل، موسی و یوسف بعد از مرگ پدر با ایل و تبارشان به شمال خراسان آمدند، اینان به دین یهود بودند که بعد از آشنایی با سامانیان به دین اسلام مشرف شدند. اقوام سلجوقی در زمان سلطان مسعود غزنوی به سرکردگی طغرل نوه­ی سلجوق از رود سیحون گذشته و شهرهای خراسان از جمله نیشابور را تصرف کردند و در سال 1037 م طغرل در این شهر اعلام استقلال کرد.

نقش سلجوقیان درتحوّلات زبان

 

 ترکی

سلجوقیان و ترکان اوغوز تأثیر زیادی در زبان ترکی امروزی آذربایجان داشته­اند. ولی بعضی از نویسندگان و محققان در دادن نقش اساسی برای سلجوقیان و ترکان اوغوز اغراق کرده اند. چرا که سلجوقیان نه می­خواستند و نه می­توانستند که به یک باره سرزمین پهناور آذربایجان و آسیای صغیر را ترک زبان کنند. این مسأله که ورود ترکان اوغوز مردم آذربایجان را ترک زبان کرده هرگز مورد قبول نیست. چرا که تغییر فرهنگ زبان یک قوم  سالیان زیادی طول می­کشد و اگر اینطور باشد که ورود سلجوقیان مردم آذربایجان را ترک زبان کرده پس بایستی خیلی از نقاط ایران عرب زبان می­شدند چرا که نزدیک به پانصد سال قبل از ورود سلجوقیان، اعراب به ایران وارد شدند ودسته دسته از قبایل و طوایف مختلف از اقسا نقاط شبه جزیره عربستان به نقاط مختلف ایران مهاجرت کردند و حتی بعدها برای خود حکومت نیز تشکیل دادند از جمله روادیان که اصلاً از عربهای یمنی بودند. زبان عربی هرچند تاثیر بسیار عمیقی در زبان فارسی گذاشت و کلمات بسیار زیادی از زبان عربی وارد زبان فارسی شد و حتی دانشمندان ایرانی بسیاری از کتب خود را به زبان عربی نوشتند. ولی زبان عربی هیچگاه جای زبان فارسی را در ایران نگرفت.

از طرفداران این نظریه؛ که با ورود اوغوزها زبان ترکی وارد آذربایجان شده می­توان پرسید با توجه به تایید این مسأله که اقوام ترک اول وارد خراسان شده و از آنجا به نقاط دیگر ایران آمده­اند و حاکمیت خود را گسترش داده­اند و نیز سلجوق همراه فرزندانش سالها قبل از آغاز حکومت سلجوقی وارد خراسان شده و در آنجا سکونت داشته است. چگونه زبان ترکی در خراسان گسترش نیافته است؟

از طرفی شاهان سلجوقی علاقه زیادی به زبان و ادبیات فارسی داشتند و حتی بعضی از آنها از جمله سلطان سنجر سلجوقی اصلاً ترکی بلد نبود و زبان فارسی زبان رسمی دربار سلاطین سلجوقی بود و عربی زبان مذهبی و علمی و آموزشی آنها به حساب می آمد.

سلجوقیان هرگز قدرت اسکان اقوام اوغوز را در مناطق آذربایجان و آسیای صغیر نداشتند و نیز «سلجوقیان هرگز این همه جمعیت را با خود به همراه نداشتند که بتوانند سَکنه­یِ همهی نواحی ترک­نشین ایران، قفقاز و ترکیه را فراهم کنند و هرگز در تاریخ ایران که نخستین میدان تاخت و تاز سلجوقیان بودهاست نشان نداده که هیچ یک از پادشاهان سلجوقی بتوانند گروه بسیاری را با خود همراه کنندتا بتوانند سکنه­یِ این نواحی وسیع را تغییر دهند و با خود از این سوی ایران به یک سوی دیگر یعنی از خراسان و گرگان به نواحی غربی و شمال غرب ببرند.»[21] معتقدم به همین دلیل، کاملاً واضح است که نظریات مختلف تعدادی از محققین از احمد کسروی گرفته تا عنایت الله رضا و سایر محقّقان ایرانی و خارجی مبنی بر تغییر زبان مردم آذربایجان به ترکی از زمان ورود ترکان سلجوقی کاملاً رد شده و منسوخ تلقّی می­شود ولی تغییر و تحوّل در زبان ترکی به عنوان زبان بومی مردم آذربایجان نه تنها در تماس با ترکان اُوغوز بلکه در تعامل وتقابل با زبان ارمنی، آریایی، تاتی، و عربی و حتی مغولی امری انکار ناپذیر است. همانطوری که پیشتر اشاره شد تأثیرات زبان عربی در زبان فارسی کاملاً غیر قابل انکار است.

کلمه­ی بیشکک در آسیای مرکزی و کلمات  بیشک و شاماما در زبان ترکی دو کلمه­ی مغولی است، اوّلی به عنوان اسم بر روی یکی از روستاهای ایران و دوّمی اسم دختر است که در منطقه­ی ورزقان مورد استفاده قرار می­گیرد.

  تأثیرات زبان فارسی بر زبان ترکی

آذربایجان همواره جزو لاینفک ایران بوده و همواره در کنار برادران فارسی زبان ،کُرد ، لُر ،گیلکی و سایر اقوام وطوایف ایران اسلامی زندگی کرده­اند و زبان رسمی مردم ایران فارسی بوده و چون تمام مکاتبات دولتی در تمام نقاط ایران به این زبان بوده، لذا تاثیر زبان فارسی در زبان بومی سایر اقوام در ایران نه تنها ترکها بلکه کُردها، لُرها وغیره نیز انکار ناپذیر هست همانطوری که زبان ترکی در جمهوری آذربایجان به دلیل قرابت با زبان روسی تحت تاثیر این زبان بوده است.

اگر تحقیق را دوباره بیشتر کنیم درمی­یابیم که در نقاط غیر از آذربایجان مثلاً ساوه، قزوین، اراک، فراهان و شهرهای نزدیک به مرکز ایران این تاثیر شدت بیشتری داشته است بطوری که ترک زبانان  در استان مرکزی در شمردن ده به ده اعداد اینگونه عمل می­کنند:

(اون ،  ایگیرمی ، اوتوز ، قیرخ ، الّلی ، آتمیش ، یئتمیش ، هشتاد ، نود ، صد )

تأثیر زبان فارسی در زبان ترکی به اندازه­ای بوده که نفوذ آن در قرنهای اخیر  موجب شده که زبان ترکی  از مرکز ایران به سمت آذربایجان از بین برود بطوریکه امروزه در قزوین، قم[22]، استان مرکزی، و شهرهای جنوبی  استان زنجان، زبان ترکی ازبین رفته یا به حداقل رسیده است.

گاهی این تاثیر بر روی نام جاهای مختلف نیز مشاهده می­شود. مثلاً کلمه­ی قره­داغ که بدون شک یک اسم ترکی است در بعضی از کتب، سیاه­کوه معرفی می­شود. یا آجی­چای را تلخ رود می­گویند. این  به این دلیل هست که چون بعضی اسامی برای فارسی زبانان قابل درک نیست لذا سعی می­کنند که معادل فارسی آن را بکار ببرند. و نکته­ی مهم دیگری که در تغییر و بکار بردن اسامی فارسی به جای ترکی قابل تأمّل هست، سیاستهای نابخردانه­یِ رضاخان بود که در آن سالها سعی داشت اسامی فارسی را جایگزین اسامی ترکی کند.

کلمات فارسی در زمان حضور ساسانیان درآذربایجان، بیشتر وارد زبان ترکی شده است و متاسفانه منابع تاریخی ترکی زیادی در دوران پادشاهی این سلسله بخصوص در زمان اردشیر از بین رفته است.

باز به رسمی بودن زبان فارسی در ایران اشاره می­کنیم و به این دلیل مهم، اکثرنویسندگان و دانشمندان و ادبا و شعرای ترک زبان برای گفتن و نوشتن مطالب خود از زبان فارسی استفاده می­کنند و بعضی از محققان از جمله عنایت­الله رضا به این قضیه استدلال می­کنند. وبا استناد به این موضوع، عدم وجود زبان ترکی در قبل از قرن پنجم و ورود ترکان اوغوز را حدس می­زنند ولی این مسأله نمی­تواند قابل استناد باشد چرا که امروزه شاعر بزرگی چون"شهریار تبریزی"از سر آمدان شعر فارسی در قرون معاصر هست.

"نظامی گنجوی"از شعرای برجسته در عرصه­ی زبان وادبیات فارسی بوده­­است. وی که در نوشتن کتاب خویش از جمله"اسکندرنامه"از منابع تاریخی یونانی استفاده کرده چنین نوشته­است:

              « ز کـوه خـزر تا به دریای چیـن                 همـه ترک بـر تـرک بینـم زمیـن

                 اگرچه نشد ترک با روم خـویش                هـم از رومشان کینه ، از روس بیش

                به پیـکان تـرکان ، این مـرحله                تـوان ریخـت بــر پای روس آبلـه 

سرانجام بعد از هفت جنگ، اسکندر به یاری ترکان بر روسها پیروز شد و" نوشابه"را از اسارت نجات داد و او با"دوالی"زناشویی کرد.»[23]

امّا مسأله­یِ مهمّ دیگری که قابل تأمّل و بررسی است. نوع نگارش و دلیل نگارش کتاب"لغتنامه­یِ فرس اسدی"است. این کتاب که در قرن چهارم هجری توسط اسدی طوسی تهیه و نوشته شده­است دلیل تحریر کتابش را ناآشنایی شعرای ترک زبان با فارسی قلمداد می­کند چرا که آنها در تنظیم قافیه و ردیف اشعار خود با مشکل مواجه بودند و به همین جهت اسدی لغات کتاب خویش را بر اساس حروف آخر کلمات تنظیم کرده­است.

"یاقوت حموی"که در سال 626 ( ه . ق ) در گذشته، از "ابن مقفع" نقل می­کند: « ایشان را [ مردم آذربایجان را ] زبان مخصوصی است که آذریه گویند و جز خودشان کس آن را نمیفهمد.»[24]

"ناصر خسرو"در سفرنامه­ی خود می­نویسد: « در تبریز"قطران"نام شاعری دیدم شعری نیک می­گفت اما زبان فارسی نیکو نمی­دانست.»[25] ناصر خسرو در مدتی که در تبریز بوده زبان فارسی را به قطران یاد داده است.

در قرون اوّلیه­ی ورود اسلام"احمد ابن یعقوبی" در کتاب"البلدان"مردم شهرهای آذربایجان را آمیخته­ای از ایرانیان و بومیان قدیم معرفی می­کند.

"ابن­حوقل بغدادی"می­نویسد: «من ارمنیّه، ارّان و آذربایجان را یک اقلیم برشمردم.»[26]و نیز"بلعمی"می­نویسد:« به آذربایجان شد و این سرزمین همه به دست ترکان بود.»[27]

خلاصه فرایند دگر گشت زبان مردم آذربایجان از چه تاریخی آغاز گردیده و در چه تاریخی به پایان رسیده بین دانشمندان اختلاف عمده وجوددارد. بسیاری از محققان معتقد هستند که بومیان این سرزمین ترک زبان بوده و یا ریشه­یِ آن ترکی بوده­است چرا که اگر چنین نبود آمدن هونها و خزرها در دوران ساسانی و حتی آمدن اوغوزها و قپچاقها در دوره­ی بعد از اسلام به ویژه در روزگار سلجوقیان برای تغییر زبان این سرزمین کفایت نمی­کرد چرا که تازه واردان اقلیّتی بیش نبودند و نمی­توانستند زبان خود را به این سرعت جایگزین زبان بومی کنند و تنها در این حالت امکان داشت که تازه واردان با بومیان اشتراکاتی داشته باشند چرا که نبود اشتراکات ساختاری بین زبان عربی با فارسی، هرچند در سده های اوّلیه جایگاه خوبی در ایران و بین مردم پیدا کرد ولی نتوانست دوام بیاورد و با تأثیرات فراوانی که در زبان فارسی گذاشت و لغات فراوانی که وارد زبان فارسی کرد، از ایران رخت بر بست.

¹ کثرت قومی و هویت ملی ایرانیان – صدر- ص 9 و تاریخ ماد - دیاکونوف ص 72

² آذربایجان ادبی دیلی تاریخی – خودیف ص 23

³  تاریخ اجتماعی ایران – راوندی ج 1 ص 152

⁴ آذربایجان و اران – عنایت الله رضا صص 170 الی 181

۵ تاریخ دیرین ترکان ایران  - زهتاب ، ترجمه علی احمدیان   ر . ک مقدمه مترجم ص 10

^۶  تاریخ ماد – دیاکونوف ص 146

۷ تاریخ ماد – دیاکونوف ص 61

۸  همان  - ص 62

۹   ر . ک 1 – ایران تورکلرینین اسکی تاریخی – دکتر زهتاب ص 703 ، 2- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترکهای ایران     – محمد رحمانی فر صص 72 و 73

۱۰  تورکون قیزیل کیتابی – رفیق اوزده ک ، ج 1 ص 91

۱۱  اسرار فرمانروایی آتیلا – وس رابرتز ص 40

۱۲   آذربایجان ادبی دیلی تاریخی – خودیف  ص 27

۱۳   مقدمه ای بر تاریخ و تحولات ترکی آذری – کریمی ص23

۱۴   نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترکهای ایران  - محمد رحمانی فر ص 101

۱۵ مقدمه ای بر تاریخ تحولات زبان ترکی آذری – کریمی ص 101

۱۶  تاریخ دیرین ترکان ایران – زهتاب - ترجمه علی احمدیان  ر. ک   مقدمه مترجم ص 10

۱۷ ایران باستان –  پیرنیا ، صص 877 و 876

۱۸  تاریخ ایران – کریشمن صص 38 و 39

۱۹  کلمه­ی قوروق در زبان ترکی ، به معنای حفاظت شده 

 ^۲۰ جامع التواریخ – رشیدالدین فضل الله همدانی صص 23الی 29

۲۱  تاریخ اجتماعی سیاسی ایران – سعید نفیسی ج 1 ص 16

۲۲ از اقوام ترک زبان در قم خلجها بودند که امروزه این زبان در بین این قوم از بین رفته است.

۲۳  خمسه­ی نظامی  ،  صص 1089الی 1134

۲۴  معجم البلدان – چاپ اوروپا ج  ص 172

۲۵ سفرنامه ناصر خسرو ، صص 7 و 8

۲۶ صوره الارض – ترجمه­ی جعفر شعار ص 81

۲۷ تاریخ بلعمی ترجمه­ی طبری ص 357