آغ بولاق
روستاهای
« آغ بولاق » سفلی و علیا در دهستان اوزومدیل شمالی ، بخش مرکزی شهرستان
ورزقان واقع شده اند . واژة آغ بولاق از ترکیب دو عنصر ؛ « آغ / آق » + «
بولاق / بولاغ » به وجود آمده است . جهت نتیجه گیری بهتر معنی و مفهوم «
آغ بولاق » ، آن را در مقوله های متفاوت بررسی وتحلیل می کنیم . در زبان
ترکی واژة « آغ » معنا و مفهوم های متفاوت و مختلفی را افاده می کند که یکی
از آنها به معنی رنگ سفید می باشد . مرحوم بهزاد بهزادی در لغتنامة خود ،
معانی و مفاهیم واژة « آغ »را اینطور می نویسد : « 1) سفید ، سپید ، بیاض
2) تمیز ، پاک ، نوشته نشده ، 3) خشتک 4) پارچة سفید ، ملحفه ، کفن 5)
سفیده ( تخم مرغ ) 6) پاکدامن ، سربلند ، شرافتمند 7) پول نقره ، پول خرد
8) سفید پوست ( نژاد ) 9) کاملا آشکار ، مبالغه آمیز 10) تور ، دام » (
فرهنگ آذربایجانی فارسی – ترکی ، ص 101 ) . در مفهوم اساطیری ، واژة « آغ /
آق » علاوه بر افاده به رنگ « سفید » ، معنا و مفهوم : بلند مرتبه ، عرشی ،
الهی ، روشنایی ، زایندگی ، بزرگی ، باشکوه بودن و دارایی را نیز دارد .
واژة آغ در ترکیب اماکن ، شهرها ، ایل ها ، قبایل و اسامی افراد متشخّص در
اقصی نقاط ترک نشین جهان و بویژه در آذربایجان و قره داغ به وفور به چشم می
خورد : آغ مچید ، آغ هون لار ، آغ قویونلو ، آغ سونقور ( نوعی پرنده ، از
اسامی مردان ) ، آغ کؤوشن ، آغ دووار ، آغ یئل ، آغ دره ، آغ دربند ، آغ
بولاق ، آغ داش ، آغ اوبا ( آغ آببا ) ، آغ دنیز ( دریای مدیترانه ) ، آغ
کلیسا ( زادگاه آشیق العسگر ) ، آغ بوراز ، آغجا قالا ، آغ سوما ، آغ سو ،
آغ مییان ، و ... همانطور که ملاحضه می شود در اکثر این اسامی ، « آغ » به
معنا و مفهوم « سفید » نمی باشد . بدیهی است نمی توان مسجد ، باد ، چشمه ،
دریا ، آب یا دره ای به رنگ سفید باشد یا دست کم ، مسجد ، ... و دره ای
که ما می شناسیم به رنگ سفید نیستند . « در سده های میانی واژة « آغ » در
زبان ترکی آذری مفهوم « بلندی و سرافرازی » داشته است به بیت زیر از نسیمی
دقت کنید : « لوح اخلاص ائیله دینسه کؤنلومو ، ای متقی / کُرة – رحمانه
آغدین ؛ گئتدین عرش آللاهی گؤر » اگر مفهوم « آغ » را در این بیت مجسم کنیم
می توان « آغ قویونلو » را کسی تصور کرد که گوسفندانی بلند مرتبه و عرشی (
الهی ) دارد ، دانست » ... همچنین در ادبیات ترکان باشقیرد واژة « آغ »
به معنی خوب ، نیکو و عدالت نیز به کار گرفته شده است ... در ادبیات خلق
های « قازاق » ، لباس قدیسان و اولیا از جمله حضرت موسی (ع) سفید رنگ (آغ )
می باشد . ( آذربایجان سوی کوکونو دوشونرکن ، میر علی سیدف ، ص
222/218/205 ) . می توان گفت : هنوز هم که هنوز است ، واژة « آغ » ،
حقیقت ، عدالت ، نیکی و «قارا / قره ، شر و بدی را تمثیل می کنند . مثال
در آذربایجان ( ایران ) ، قره ائولی / قره یاخا ( رعیت ، بی چیز ، آدم طبقه
پایین و معمولی ) قره بخت ، قره یازی ، قره گون ، قارالماق ( کیریخماق ) ،
قره به قره ، قره اوسگوره ک ، قره چی ، قره یاخا ، قره یئر ( قبر ) ، قره
واش ( نوکر مونث ، کلفت ) قره چوخا ، قره قاباق و عکس آن در اسامی اماکن و
مناطق ، نیز در امثال و حکم : « سنی آغ گونه چیخاسان » ، « آغ بخت اولماق »
، « آلینین آغ یازیسی » ، « اوزون آغ اولسون » ، « آغ ائولی ( ارباب ) و
... بکار می رود . اسماعیل هادی لغت شناس و اتیمولوژیست معروف قره داغ در
صفحة 90 کتاب ارزشمند خود ؛ لغت نامة جامع اتیمولوژیک فارسی - ترکی در
مورد واژة « آی » می نویسد : « آی از کلمات اصیل ترکی است 0 به نظر من با
توجه به مفهوم روشنایی و شفافیت که در آن مستتر است ، می تواند تحریف شدة
آق ( سفید/ آغ ) باشد این احتمال را معنی آغیل 2 ( هاله ) تقویت می کند 0
در مشتقات آن نیز مفهوم : روشنایی ، وضوح ، تبیین و 000 به چشم می خورد » .
برداشت مستتری که از توضیح آقای هادی می توان کرد ، اینست که در واژة « آی
» نوعی مفهوم آفرینش و زایش نیز به چشم می خورد این امر در فولکلور مردم
آذربایجان نیز وارد شده است : « آی دوغدو باتار ایندی » همچنین نام سد و
رود « آیدوغموش » در مراغه نیز قابل تامل است . دراین مورد ، شق دیگری که
می توان احتمال داد ، این است که قسمت دوم این نام ( بولاق ) می تواند تطور
یافتة و محرف واژة « بالیق » باشد . « بالیق : واژة ترکی قدیم به معنای
شهر و ولایت ، شهر و قلعه ( دیوان لغات الترک ) . خان بالیق : شهر بزرگ ،
پایتختی بوده در نزدیکی پکن فعلی که بنای آن را قویلای خاقان نوادة چنگیز و
امپراتور مغولی چین بنا نهاد و آن را به مغولی « تای – تو » می گفتند و در
منابع اروپایی : کامبالوک ( محرف از خان بالیق ) نوشته اند . ایضا از
شهرهای قدیم : بئش بالیق ، اوردو بالیق و ... ایوب اوغلو آن را از « بالچیق
( پالچیق ) » گرفته است . که به نظر غلط لست . به احتمال زیاد از « بای »
مشتق شده است و مخفف « بایلیق ( بگ نشین ) باید باشد » . ( دیل دنیز ،
اسماعیل هادی ، ص219 ) . در این زمینه ، نام روستای « آرپالیق » در حومة
شهرستان اهر و روستای « خان باغی » ( خان بالیق ؟ ) ، جالب توجه و قابل
تامل است . با توضیحات داده شده ، می توان احتمال داد نام این روستا می
تواند به معنی : 1- « چشمة الهی » 2- « چشمة زاینده » 3- « ولایت بیگ نشین »
باشد .
منبع : وبلاگ استاد علیرضا انباز