آزربایجان با دارا بودن تمدن ۷۰۰۰ ساله، از بدو تاریخ دارای استقلال و آزادی بوده و خود دارای حکومت مستقل و مرکز حکومت بوده مانند خاقانات آزربایجان(دوران غزنوی)، سلجوقیان،ایلخانان، اتابکان آزربایجان، ایلکانیان (آل جلایر)، آل چوپان، آق قویونلو ها، قره قویونلو ها، صفویان،... و یا به صورت ایالتی خودمختار استقلال خود را حفظ کرده مانند مادها(ماد کوچک یا آزربایجان)، دوران خلافت اسلامی و عباسی، دوران مغول، تیموریان، افشاریان، زندیان و دوران قاجار.
اولین تکه‌ای که از آزربایجان جدا شد، شمال عراق(منطقه‌ای که امروزه به تورکمن ائلی مشهور است) یعنی شهرهای اربیل، موصل، کرکوک و سلیمانیه بود. در سال ۱۵۳۴ در جنگی که بین صفویان و عثمانی‌ها درگرفت این مناطق ضمیمه امپراطوری عثمانی گشت و بعد از فروپاشی عثمانی سال ۱۹۲۶ در کشور عراق قرار گرفت. متاسفانه پس از سالها و با مهاجرت و اشغال کردها امروزه ضمیمه اقلیمک کردستان شده است و سیاست کردیزاسیون همچنان در مناطق آزربایجانی عراق ادامه دارد.
سالها آزربایجان همچنان به صورت ایالتی بزرگ بود (افشاریه، زندیه و اوایل قاجار) تا اینکه مطابق عهدنامه ترکمنچای در سال ۱۸۲۸ شمال آزربایجان از جنوب آن جدا و گرفتار روس‌ها شد.
در سال ۱۸۴۰ مطابق اصلاحات اراضی امپراطوری تزاری روس : دربند، آلتی پارین، آختی، دوققوز پارین، قایتاق و... از خاک آزربایجان شمالی جدا و ضمیمه ایالت داغستان شد.
پس از جدا شدن آزربایجان شمالی، روند مهاجرت و اسکان ارامنه یاغی اخراج شده از عثمانی توسط روس‌ها آغاز شد. طوری که پس از چند سال ایروان و شهرهای اطراف آن که صددرصد ترک نشین بودند به شهرهایی ارمنی نشین تبدیل شدند و در سال ۱۹۱۸ از جمهوری سویت سوسیالیستی آزربایجان جدا و جمهوری سویت سوسیالیست ارمنستان را در خاک آزربایجان تاسیس کردند.
پس جدا سازی دربند و ایروان از خاک آزربایجان شمالی، با تاسیس جمهوری سویت سوسیالیستی گرجستان، منطقه تاریخی بورچالی نیز از آزربایجان شمالی جدا شد.
پس از فروپاشی شوروی این منطقه همچنان در گرجستان باقی ماند. منطقه بورچالی در جنوب گرجستان همچنان هویت آزربایجانی خود را حفظ کرده است و رشید بهبوداف خواننده آزربایجانی دارای شهرت جهانی از آزربایجانی‌های گرجستان است.
در طی سالهای ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۳ نیز کشورک جعلی ارمنستان با حمایت تمام عیار روسیه حدود ۲۰ درصد از خاک آزربایجان شمالی را اشغال کرد و باعث آواره شدن یک میلیون آزربایجانی و شهید شدن ۳۰ هزار آزربایجانی و زخمی شدن هزاران تن دیگر شد. گفتنی است ایران نیز یکی از حامیان رژیم اشغالگر قره باغ در طول این مدت بوده و خواستار پایان نیافتن این مناقشه برای بهرهبرداری به سود خود!
در جنوب آراز آزربایجان همچنان بصورت واحد بود. در زمان قاجار و پس جدا شدن شمال آزربایجان، ممالک محروسه به پنج ایالت(حکمرانی) و دوازده ولایت(حاکم نشین) تقسیم میشد که حکمرانی اول آزربایجان و شامل آزربایجان شرقی، آزربایجان غربی، زنجان، همدان، قزوین، گیلان و بیجار امروزی میشد.
جنوب آزربایجان همچنان بصورت واحد بود (از ۱۸۲۸ تا ۱۹۳۴)تا روی کار آمدن رژیم پهلوی، از آن زمان تکه تکه کردن آزربایجان جنوبی آغاز و تا به امروز ادامه دارد.
تجزیه آزربایجان جنوبی توسط فارس‌ها دوره اول - توسط رضا میرپنج اصطبلی و پسرش
اشغال آزربایجان با روی کار آمدن رژیم پهلوی، شد در سال ۱۳۱۶ش ممالک محروسه به ۱۰ استان تقسیم شد. بدین ترتیب آذربایجان جنوبی میان چهار استان تقسیم شد:
استان یکم شامل شهرستان‌های:۱ـزنجان ۲ـ قزوین ۳ـ ساوه ۴ـ سلطان‌آباد (اراک) ۵ـ رشت ۶ـ تنکابن
استان سوم شامل شهرستان‌های:
۱ـ اردبیل ۲ـ تبریز
استان چهارم شامل شهرستان‌های:
۱ـ خوی ۲ـ اورمیه ۳ـ سویوق بلاغ(مهاباد) ۴ـ مراغه ۵ـ بیجار و سقز و دیواندره و بانه
استان پنجم شامل شهرستان‌های:
۱ـ ایلام ۲ـ اسلام‌آباد غرب۳ـکرمانشاه ۴ـ سنندج ۵ـ ملایر ۶ـ همدان
در سال ۱۳۲۵ با شکست دمکرات‌های آذربایجان و اشغال آذربایجان، استان‌های سوم و چهارم شامل آستارا، اردبیل، تبریز، اورمیه و بیجار استان آذربایجان را تشکیل دادند.
در سال ۱۳۲۶ با تاسیس استان مرکزی به مرکزیت تهران، قزوین و ساوه و اراک از آذربایجان جدا و به استان مرکزی ملحق شد.
در سال ۱۳۳۴ مجددا استان آذربایجان به دو قسمت شرقی(شامل اردبیل و تبریز) و غربی(مرکزیت ارومیه و شامل بیجار و سقز و دیواندره و بانه) تقسیم شد.
پس از تقسیم استان آذربایجان به دو قسمت، در سال ۱۳۳۷ بیجار،سقز، دیواندره و بانه از آذربایجان غربی جدا شدند و به سنندج و قروه که در سال ۱۳۱۶ از آذربایجان جدا شده بودند پیوستند و به همراه مریوان و کامیاران استانی جعلی با نام کردستان شکل گرفت.
در سال ۱۳۵۰ آستارا نیز از استان آذربایجان شرقی که هنوز شامل اردبیل بود جدا شد و به استان گیلان ضمیمه شد.
در سال ۱۳۵۲ با تاسیس استان‌های زنجان و همدان، این دو شهر نیز از آذربایجان جدا شدند.
در سال ۱۳۵۶ قزوین از مرکزیت جدا و به استان زنجان ملحق میشود.
اشغال آزربایجان توسط فارس‌ها دوره دوم ,تجزیه دوباره آزربایجان جنوبی
در سال ۱۳۷۲ نیز اردبیل از استان آذربایجان شرقی جدا شده و استان جدیدی تشکیل داد.
در سال ۱۳۷۶ قزوین از استان زنجان جدا و استان قزوین را تشکیل داد.
در مجموع طی ۶۰ سال به ترتیب سنقر،سنندج، قروه، قزوین، ساوه، اراک، بیجار، سقز، دیواندره، بانه،آستارا، همدان، انزلی، زنجان و اردبیل از آذربایجان جدا و ضمیمه استان‌های دیگر شدند . همراه این تکه تکه کردن‌ها به بهانه توسعه کاذب، سیاست‌های شدید ترک زدایی از طریق فارسیزاسیون و کردیزاسیون اسامی شهرها و روستاها و بافت جمعیتی و زبان نیز در طی این سالها اجرا شده و همچنان ادامه دارد.
به امید اتحاد مجدد آذربایجانی‌های جهان
ییلماز تورک‌سوی
