آللی

« آللی » نام روستایی است در حومة شهرستان اهر ، در مسیر جادة اهر – مشکین شهر ، درضلع جنوبی روستای « نودوز » و در دامنة رشته کوه قوشا داغ واقع شده است . در مورد وجه تسمیه و معنا و مفهوم آن نظراتی به شرح زیر داده می شود . واژة « آللی » از ترکیب دو عنصر ؛ « آل » + « لی» تشکیل شده است . معنی و مفهوم « آل » در فرهنگ لغات چنین آمده است : « آل1 : رنگ سرخ روشن ، آللی : دارای رنگ سرخ و شاد . « آللی – گوللو » : سرخ و گلفام ، خوش آب و رنگ ... آل در اصل نامی بوده برای مرکّب سرخ رنگ که از چین آمده و فرمانروایان ترک اسناد خود را با آن مهر می زدند . طبعا از این رو بوده که « مهر و نگین پادشاهان ترک » در فرامین ( = یارلیق ) آل تامغا : مهر سرخ و یا به طور مخفف « آل » می خواندند . آل 2 : حیله ، مکر و خدعه . آل 3 : ( آل آروادی / هال آروادی ) : دئو مونثی که به زائو صدمه رساند ، آل بیابانی ، آل . بر اساس یک باور افسانه ای این دئو از آهن ترسد ، لذا اگر بتوان به ترفندی بر یقة این دیو سوزن وصل نمود ، چون جرات دست زدن به سوزن را ندارد ، همیشه در بند مانده و قدرت رهاندن خود را را نخواهد داشت و می توان از او کار کشید ... به نظر می آید « آل » در اصل به معنی رنگ سرخ بود و دو معنی بعدی ( حیله / دیو ) معنی مجازی کلمه است . زیرا حیله همان دو رنگی است و دئو هم به حیله گری معروف است . ( لغتنامه جامع اتیمولوژیک – دیل دنیز ، اسماعیل هادی ، ص 76 – 77 )  مرحوم بهزاد بهزادی در صفحة 113 و 114 فرهنگ آذربایجانی – فارسی و اسماعیل جعفر زاده در صفحة 101 کتاب : ارک تورکجه سی سوزلوگو در معنا و مفهوم واژة « آل » نظرات مشابه آقای هادی را دارند که به علت اطاله این مقوله از آوردن آنها احتراز کردیم . البته در پاره ای مواقع واژة آل مجازا در مفهوم خورشید نیز به کار گرفته شده است . « آل مفاهیمی مثل بلندی و قدرت دارد . یاقوت ها به بلندی و بزرگی و شان و شهرت آلوان و آلبان می گویند . » ( نگاهی به واژه های اساطیری آذربایجان ، صمد چایلی ، ص 38 ) پسوند « لی / لو » ؛ « از پسوندهای فعال ترکی است و کاربردهای متفاوت دارد که برای نسبت و انتساب به شهر، کشور ، محله – در معنای معیت – کاربرد مزدوج با آوردن متضاد ( وارلی – وارسیز ) – برای افادة قید زمان – بر افادة صفت و دارندگی – برای افادة مفهوم قابلیت و ... بکار می رود .» ( ترکی هنر است ، اسماعیل هادی ، ص 74و75 ) . « عبدالقادر اینان در حالیکه از آل ، آلبلس ، خانم آل خلق های ترک بحث می کند به یک دلیل خوب اشاره می کند . او می نویسد : معمولا آل ، پیرزن آل زرد روی ، دختری زرد رنگ متصور می شد [که] گاهی به شکل بز ، گاهی به شکل خانمی که پستان های حجیم و بزرگی داشته که آنها را روی شانه هایش می انداخت . او دشمن ازدواج نیز به حساب می آمد ... او تلاش می کرد خانم ها را در زمان زایمان بکشد . حال دقت کنیم که چرا او به شکل دختر زرد رنگ و بز متصور شده است زیرا تصور اینچنینی او به روشن شدن ریشة اعتقادی و شخصیت اساطیری آن کمک می کند . به نظر تصور آل به صورتی که گفته شد با کیفیت اسطوره ای اولیه ان در پیوند می باشد . معلوم است که رنگ های زرد و قرمز در تفکر اساطیری خلق های ترک به عنوان رمز آفتاب شناخته شده است . معانی بلندی ، قرمزی ، آتشین در « آل » و نیز متصور شدن او در شکل دختر زرد رنگ این امکان را بوجود می آورد که رمز آفتاب بودن آنرا قبول کنیم ... در بین تعدادی از خلقهای ترک « آل » خدابانوی آتش و اجاق محسوب شده است ... آذربایجانیها ، خانم آل را به شکل خانمی که پستان هایش تا زانویش می رسید ، خانمی که پستانهای حجیمش را به دوش می انداخت می پنداشتند . آنها همچنین او را زرد و قرمز رنگ ، گیسو بلند ، معیوب و دشمن زنان زائو تصور می کردند . ترک ها ، اوزبک ها ، ترکمن ها ، خلق های ترک غرب سیبریه و تاتارها چنین اعتقادی داشتند ... « کرکوت » های عراق بدلیل اینکه خانم آل – هال را بدخواه می شمردند در رابطه با آن این گویش را آفریدند : « مادر فرزند بی طالع را آل می برد » . آذربایجانی ها برای مقابله با آل و برای دفع ضررهای احتمالی آن ، زیر بالش زائو پوست گرگ می گذاشتند ... در بین ترک ها گرگ رمز آفتاب و فراری دهندة بدی هاست . این کیفیت با خیر خواهی خورشید هماهنگ است . آنها در موقعی که زن زائو زایمان خود را دشوار حس می کرد ، به آب رودخانه و یا استخر شمشیر می زدند . به نظر ما اجرای این مراسم علتی داشته است و آنهم این بود که بنا به اعتقاد ، خانم آل – آل ( آلباس / آلبیس ) در درون آب رودخانه و استخر زندگی می کند و با شمشیر زدن به آب او را می ترساندند ... با توجه به این کیفیت ها ، می توانیم بگوییم که آل در مواقعی خدابانوی نعمت و محصول بوده است . او در عین حال رمز خورشید نیز بوده است . معمولا پستانها و ارگانهای جنسی خدابانویی که با محصول و نعمت در پیوند بوده اند حجیم متصور می شد . از این منظر مجسمه هایی که از کاوش های باستانی در آسیای میانه پیدا شده اند ، جالب توجه است . آنها دارای پستانهای بزرگی هستند بزرگی پستان نیز اشاره ای است به مادر بودن اولیة آن و اینکه او خدا بانوی نعمت بوده است .» ( قام – شامان ، میر علی سیدوف ، ص 56 تا 63 ) . آل در ترکیب اسامی اماکن مختلف در آذربایجان ، خصوصا در قره داغ  بکار رفته است که می توان به پاره ای از این اسامی اشاره کرد : آل در ترکیب روستاهای « آلمان » در حومة اهر ، آللولی در کلیبر ، آلوار ( آل + بار = محافظ یا مدافع خورشید ) در اهر وهریس و آللی در مشکین شهر و ... . با تفاصیلی که گذشت ، معنا و مفهوم واژة « آللی » را می توان : « خدابانوی خورشید » ، « خدابانوی نعمت » و « خدابانوی آتش و اجاق » که هر سه در حکم نعمت و فراوانی برای انسان است ، دانست .

منبع  : وبلاگ استاد علیرضا انباز