بیرینجی بولوم
رضا همراز
آنادیلیمیز:آذربایجانین‌ مبارز و مقاومت‌ پوئزیاسی‌ اوزون‌ بیر تاریخه‌ مالک‌ اولدوغو کیمی‌، تاسف‌له‌ بو گونه‌ قده‌ر نه‌ ایسه‌ آچیقلانمامیشدیر. بو اولوسال‌ ادبیاتین‌ چاغداش‌ شعر و نثریمیزده‌ دانیلماز رولو اولموشدور. مبارز شعریمیز دئمک اؤتن‌ قرندن‌ داها زنگین‌لشیر. همین‌ شعرلر تانباکی‌ حرکاتی‌ ایله‌ چیچک‌لنمیشسه، داها سونرالار خوش‌ بویالی‌ گوللر یئتیرمیشدیر. تانباکی‌ حرکتی تاریخ‌ بویلو تبریزده‌ده‌ باش‌ توتدو. بو حرکت‌ ناصرالدین‌ شاهین‌ سون‌شاهلیق‌ چاغلاریندا ۱۲۶۹ دا اوز وئریب‌ و سبب‌ اولدو، خالق‌ کوتله‌لری‌ قیام‌ ائده‌لر. بو آرا فیکیر و قلم‌ صاحب‌لری‌ ده‌ گئری‌ قالمادی‌لار.او چاغین‌ ایتگین‌ شاعیری‌ »میرزه‌ فرخ«‌ همین‌ نهضتین‌ توققوشمالارینین‌ بیر سیراسینی‌ خصوصی‌ ایله‌ زینب پاشا عصیانین‌ تام‌ باجاریقلا شعره‌ چکمیشدیر. میرزه‌ فرخ‌-ون‌ حیاتی‌ و باشقا یارادیجیلیغی‌ حاقدا معلومات‌ یوخدور. آنجاق‌، اونون‌ بیر – ایکی‌ پارچا الده‌ اولان‌ شعرلریندن‌ اونو ضیالی‌ تانیماق‌ هئچده ‌چتین‌ دئییل‌. میرزه‌ فرخ‌ون‌ (سبک‌شناسی‌) باخیمیندان‌ تبریر شاعیری‌ اولدوسوندا هئچ‌ بیر شبهه‌ یئری‌ اولا بیلمز. نیه‌کی اونون‌ شعرلرینده‌ تبریز لهجه‌سی‌ دالغالانیر و بو شاعیرین‌ نهضت‌ چاغلاریندا نسبتا یاشلی‌ اولماسی‌ دا حدس‌ ویریلیر. او شعرلرینین‌ بیرینده‌ دئییر:
بو حقیر ائوده‌ اوگون‌ قورخودان‌ آواره‌ قالیب/تازه‌دن‌ توپ‌ و توفنگین‌ سسی‌ ناگه‌ اوجالیب‌
رنگی‌ تغییر تاپیب‌ حالتی‌ یکسر دولانیب/‌آز قالیب‌ قورخودان‌ اول‌ وقته‌ اولا دیوانه‌
قالدی‌ تبریزده‌ چوخ‌ تخت‌ حکومت‌ خالی/‌گتیریب‌ ائیله‌‌دیلر قائم‌ مقامی‌ والی‌
اوزو وئرمیردی‌ کونول‌ آمما ولی‌ اقبالی/حکمران‌ اولدو عجب‌ مملکت‌ ایرانه‌
تبریزه‌ حاکم‌ اولاندا بو، اولوب‌ شهر شولوق/‌اولمامیشدی‌ بو نئچه‌ وقتده‌ بو نوع‌ باهالیق‌
گؤردولر یوخدو به‌ غیرت‌ کیشیلرده‌ کیشی‌لیک‌/غیرت‌ ال‌ وئردی‌ اناثه ‌کی‌ چیخا مئیدانه‌
داها حیرت‌ ائدیجی‌ بودور کی‌، ۱۳۲۰ ده‌ چیخان‌ گونده‌لیک‌لرین‌ بیرینده‌ »هلال« امضاسی‌ ایله‌ زینب‌ پاشا حاقیندا یازیلان‌ بیر مقاله‌نین‌ اته‌یینده‌کی‌ معروف ‌شعر (زینب‌ پاشا الده‌ زوپا اوز قویدو بازار اوستونه‌) ده‌ درج‌ اولموشدور. بو شاعیرین‌ تخلصی‌ (باجادان‌ باخان‌) قئید اولموشدور. بیلیریک ‌کی‌، او دؤورون‌ شاعیرلریندن‌ رحمتلی‌ تبریزلی»علی‌ فطرت«‌ همین‌ امضا ایله‌ یازاردی‌. امما، نه‌ ایسه‌ همین‌ شعرده‌ ائله‌ او تخلص‌له‌ درج‌ اولموشدور. باجادان‌ باخانین‌ بو شعریندن‌ علاوه‌ همین‌ گؤنده‌لیکده‌ بیر سیرا باشقا شعرلریندن‌ ده‌ اؤرنک‌لر وئریلمیشدیر. بئله‌لیکله‌ گؤروروک‌، همین‌ جریان‌ سبب‌ اولور بیر سیرا شعرلر قوشولسون‌. بونلارین‌ بیر سیراسین‌ ائله‌ خالق‌ اؤزو قوشسادا، اونلارین‌ میللی‌ شعورلارینین‌ یوکسک‌ سویه‌ده‌ اولدوغونو گؤستریر. بو شعرلر ارزیشلی‌ سند اولاراق‌ تاریخیمیزده‌ اؤزه‌ل‌ بیر یئرده‌ اولموش‌لار. تانباکی‌ حرکاتینین‌ مبارزه‌سینده‌ »زینب‌ پاشا« عصیانی‌دا مهم‌ بیر یئر توتور. بو عصیاندا بیر سیرا شعرلر قوشولور. تاسف‌له‌ اونلارین‌ قوشانلارینین‌ آدلاری‌ هله‌لیک‌ بیزه‌ بللی‌ و آیدین‌ اولمامیشدیر. بو عصیانی‌ گؤره‌ن‌ بیر شاعیر گؤردوکلرین‌ گؤزه‌لجه‌ شعر چرچیوه‌سینه‌ سالمیشدیر: زینب‌ پاشا الده‌ زوپا اوز قویدو بازار اوستونه/گویا کی دشمن‌ اوز قویوب‌ اوردوی‌ تاتار اوستونه‌
چادور شبین‌ باغلایب‌ بئله‌ هم‌ چیرمیوب‌ قولارینی/‌یاشماقیله‌ دوتموش‌ اوزون‌، هم‌ ساللانان‌ پوللارینی‌
تنظیم‌ ائدیب‌ اؤز نقشه‌سین‌ هم‌ گئتدیکی‌ یوللارینی/فرمان‌ وئریب‌ یولداشلارین‌ اویناتدی‌ اغیار اوستونه‌
زینب‌ پاشا الده‌ زوپا اوز قویدو بازار اوستونه‌…
داها سونرا مشروطه‌ حرکاتی‌ اوز وئریر. هر یئر چال‌ – چاپ‌ دیر. های‌ – کوی‌ دور، باروت‌ قوخوسودور. بو دؤنه‌ ایش‌ فرق‌ ائدیر. بئله‌کی‌ مشروطه‌دن ‌اولده ‌کی‌ شعرلر شعاردورسالار مشروطه‌ دؤورو شعرلر داها خالقی‌ هیجانا گتیرن‌، اونلارا اوره‌ک‌ و جرئت‌ وئره‌ن‌، اونلارین‌ مبارزه‌ و دؤیوشه‌ چاغیران ‌و بو کیمی‌ اسلوب‌ و ژانرلری‌ ایفا ائدیرلر. مشروطه‌ دؤرونده ‌کی‌ شاعیرلر، مشروطه‌نی‌ یاخیندان‌ گؤردوکده‌، اونون‌ آجی‌ و شیرین‌ و هابئله‌ تصویرلرین‌ شعرلرینین‌ بزه‌یی‌ ائتمیشلر. بو دؤورون‌ شعرلری‌ داها اونجه‌ دئییلن‌ شعرلرله‌ فرقلی‌ اولموشلار. البت‌ بو طبیعی‌‌دیر کی‌، هر انقلابین‌ ثمرلی‌ ایشلریند‌ن‌ بیر سیرا یئنی‌ فیکیر و دوشونجه‌لرین‌ مئیدانا و دوغرو دئسک‌ اورتایا کلمه‌سی‌ اولار.اؤنجه‌ دئدییمیز کیمی‌ (تحریم‌ تنباکو) آدی‌ ایله‌ مشهور آذربایجاندا اوز وئره‌ن‌ حرکت‌لر کی‌، دئمک‌ مشروطه‌یه‌ بیر گیریش‌ کیمی‌ ایدی‌ بیر چوخ‌ ضیالی‌لر و آیدین‌ فیکیرلی‌لر بارا گتیردی‌. ماراغالی‌ زین‌العابدین‌ تبریزلی‌ طالبوف‌ و… کی‌ بونلاردا اؤز یئنی‌ دوشونجه‌لرین‌ خالق‌ کوتله‌لرینین‌ قوللوقلاریندا قویماقلا برابر، اونلارین‌ اسکی‌ و کهنه‌ فیکیرلردن‌ ال‌ گؤتورمه‌لرین‌ ایسته‌میش‌لر کی‌، بئله‌ده‌ اولدو. همین‌ آد وئردییمیز یازیچی‌لارلا بیرگه‌ نئجه‌ یازیچی‌ و شاعیر دانیلماز ده‌ییشیک‌لر یارادا بیلدی‌لرکی‌، اونلارین‌ داوامچی‌لاری‌ مشروطه‌ دؤورونده‌کی‌ یازیچی‌ و شاعیرلر اولدولار و بو دؤنه‌ وضعیت‌ کئچمیشده‌کی‌کیمی‌ اولمادی‌.میللی‌ شعورلار اویاندی‌لار. یازیچی‌ و شاعیرلرین‌ سانلاری‌ چوخالدی‌، شهیدلرین‌ سایی‌ آرتدی‌. بورادا ایش‌ دؤندو. حسرت‌ اولدو، یولداش‌ اؤلدو، دیدرگین‌لیک‌ بارا گلدی‌. آوارا – سفیل‌لیک‌ اولدو، مخروبه‌ یئرلر و آبیده‌لر گؤزه‌ ده‌یدی‌. بو دؤنه‌ یارالی‌ اولدو، خسته‌ اولدو، توپال‌ اولدو، و نهایت‌ مبارز شعرلریمیزین‌ اصل‌ مایاسی‌ بو کیمی‌ حادثه‌لرد‌ن‌ آلیندی‌. او دؤورون‌ شعرلرینین‌ و شاعیرلرینین‌ بیر چوخو، شاهی‌، وزیری‌، وکیلی‌ و… تعریف‌ – تمجیدائدنده‌، باشقا شاعیرلرایله‌ حیئوانلارین‌ دیللریندن‌ ناغیل‌ و سئوگی‌لینین‌ قاش‌ – گؤزوندن‌ و… یازیرسالاردا، آنجاق‌، ضیالی‌ و آیدین‌ فیکیرلی‌ شاعیرلر خالقی‌ یوخودان‌ اویاتماغا و یئنی‌ اصوللاری‌ و پرنسیب‌لری‌ دویماغا چاغیریردی‌لار.
بو یازیچی‌ و شاعیرلرین‌ بللی‌‌دیرکی‌، سولاری‌ باشقالاری‌ ایله‌ بیر آرخا گئده‌ بیلمزیدی‌. ائله‌ اونا گؤره‌، مداح‌ و دربار شاعیرلری‌ ضیالی‌ و ده‌یرلی‌ اسلوب‌دا یازیلان‌ ماتیریاللاری‌ و یازارلارین‌ قیناییردی‌لار و او گون‌ اونلارین‌گؤزونده‌ خائین‌لر بوگون‌ تام‌ عکسینه‌ اولاراق‌ خادیم‌ کیمی‌ آدلانیب‌ عزیزله‌نیرلر. اوست‌ – اوسته‌ مبارز شعریمیزین‌ سیماسین‌ گنج‌لر دولدوردولار و ائله ‌اونا گؤره‌ خالق‌ دیلینه‌ چوخ‌ یاخینلاشدی‌. بو دؤورلرده‌ خالقین‌ دا شعرلری‌ گئنیشلنیر. چوخلو بایاتی‌ قوشولور. چوخلو تاپماجا دئییلیر. بیر سیرا ناغیل‌لار یئکونلاشیر، میللی‌ قهرمانلاریمیزا شعرلر دئییلیر. بونلارین‌ بیر سیراسینین‌ حتی‌ قوشانلاری‌ و دئین‌لری‌ ده‌ بللی‌ دئییل‌ کیم‌لر اولموشلار. بلکه‌ده‌ اونلاری ‌ائله‌ ساده‌ خالق‌ یاراتمیش‌ و گاهداندا بیر شاعیرین‌ یئری‌ و ایزی‌ بللی‌ اولموشدور. دئدییمیز کیمی‌ همین‌ دؤورلرده‌ ایگید قهرمانلاریمیز، چون‌ خالق‌ کوتله‌لرینه‌ ارزش‌ و قیمت‌ وئریردی‌لر و اونلارین‌ حق‌لرین‌ و ایستک‌لرین‌ قوروماق‌ اوچون‌، جانلارین‌ اووجلاریندا قویوردولار، خالق‌دا اونلاری‌ سئوه‌ر و اونلارا حؤرمت‌ گؤزو ایله‌ باخیردی‌لار.تبریز اهلی‌ اوچ‌ ایل‌ چکدی‌ مشقت/‌پامال‌ اولدو آیاق‌ آلتدا رعیت‌
مشروطه‌نی‌ آلدی‌ آخیردا ملت/‌یاشاسین‌ ستارخان‌، ملت‌ یاشاسین‌
باقرخان‌ آتلیسی‌ جمله‌ یاشاسین‌/حلال‌ اولسون‌ اوسودکی‌ سن‌ ایچمیسن
‌جاندان‌ کئچیب‌ بو ایشده‌ دایانمیسن‌/بی‌غیرت‌ رحیم‌خان‌ هئچ‌ اوتانمیرسان‌
یاشاسین‌ ستارخان‌، ملت‌ یاشاسین‌/باقرخان‌ آتلیسی‌ جمله‌ یاشاسین‌…
یا حیدرخان‌ عمی‌ اوغلویا حصر اولونان‌ شعرلرده‌ن‌:
عم‌ اوغلو گلدی‌ خویا/خویلولارا قرار قویا
یئتیم‌لرین‌ قارنی‌ دویا/یاشاسین‌ گؤزه‌ل‌ عمو اوغلوراستا بازارین‌ راستاسی/‌گلیر مجاهد دسته‌سی‌
عمو اوغلودور سرکرده‌سی/‌یاشاسین‌ گؤزه‌ل عمو اوغلوبونلاردان‌ اؤنجه‌ فتحعلیشاه‌ زامانی‌ چیرکین‌ (ترکمن‌چای‌) و (گلستان‌) معاهیده‌لری‌ باغلاناندا بو کیمی‌ درین‌ معنالی‌ بایاتیلار قوشولدو:
آراز سندن‌ کیم‌ گئچدی‌/کیم‌ غرق‌ اولدو کیم‌ گئچدی‌ فلک‌ گل‌ ثابت‌ ایله/هانکی‌ گونوم‌ خوش‌ گئچدی‌ آرازی‌ آیردی‌ لار/قومونان‌ دویوردولار
من‌ سندن‌ آیریلمازدیم/ظلم‌ ایله‌ آییردیلار
دؤیوشچولرین‌ و میللی‌ قهرمانلارین‌ جسارت‌ و شجاعت‌لری‌ بو دؤورون‌ شاعیرلرینه‌ الهام‌ قایناقی‌ اولاراق‌ گؤزه‌ل‌، گؤزه‌ل‌ شعرلر قوشولور. داها سونرا همین‌ شعرلر ماهنی‌ کیمی‌ دؤیوش‌ سنگرینده‌ ماراق‌ و خوش‌ آهنگ‌لرله‌ اوخونوب‌ مجاهدلرین‌ قانلارین‌ جوشدورور.تاسفله‌ اوست‌ سطیرلرده‌ دئدییمیز کیمی‌، بو دؤورون‌ شعرلری‌ نه‌ ایسه ‌لازیمی‌ قده‌ر اولموشسادا آچیقلانمامیش‌ و آچیلمامیش‌ بیر صحیفه‌ کیمی‌قالمیش‌ و یئکونلاشماسی‌ یئرلی‌ – یاتاقلی‌ گؤرونور. آخی‌ بو دؤورده‌ »خازن«‌لر وار، »حقیقت«‌لر وار، »سعید سلماسی«‌لر وار و غیره‌لر وار. اونلارلا برابر »صابر«لروار. صابرین‌ آن‌ یاخین‌ دوستو »عباس‌ صحت«ین‌ فیکریجه‌، صابرین‌ آخیرده‌کی‌ بئش ایل‌ یارادیجیلغی‌ بیر اوردودان‌ چوخ‌ مشروطه‌ حرکاتینا خدمت‌ ائتدی‌. آردی وار

خانم "فریال گواشیری" منشی ایرانی-آمریکایی‌  اوباما