"مصطفی ضریر"ین حیاتی و یارادیجیلیغی                   

   مصطفی ضریر، ارزروم شهرینده دوغولموش و 7 جی یوزایلین سونلاری،8  جی یوزایلین اوّل لرینده یاشایان آذربایجان ادبیاتیی نین شاعیری دیر.  اونون دوغوم ایلی، حتا اؤلوم ایلی ده دوزگون بللی دئییلدیر. آنجاق تذکره لردن آلدیغیمیز معلوماتا آرخالاناراق، بیلیریک کی 730 ه- 1377 م ایلینده مصره گئدیب و بئش ایله قدهر اورانین تورک سلطانی اولان «ملک منصور علی» نین ساراییندا قالمیشدیر. یئنه ده معروف اثری اولان «یوسف و زلیخا» متنیندن آلدیغیمیز معلومات بئله گؤسته ریرکی بواثری 768 ه ایلینده یازیب بیتیرمیشدیر.

   قاضی مصطفی ضریر، بیر ناخوشلوق اثرینده گؤزونون ایشیغی نی الدن وئرمیشدیر. بیرسیرا ادیب لر، اونون آنادان کور اولدوغونو دا قید ائدیرلر. اثرلری بونو گؤسته ریرکی شاعیر آغیر بیر تحصیل آلمیش، بیلیک لرینه گؤره قاضی اولموش و بؤیوک امیرلر، قاضی لر، سلطانلارین علاقه سینی قازانمیش و اونو سایلارا چاغیرمیشلار.

مصطفی ضریرین اثرلری چوخدور، آنجاق ان تانینمیش اثری یوسف و زلیخا دیرکی 2120 بیتده یازمیش و اؤزونون شاه اثری تانیمیشدیر. اونون باشقا اثرلری بونلاردیر: فتوح شام، یوز حدیث، سیره النبی، مولودیه  و «یوسف و زلیخا» .

   دئدیگیمیز کیمی، مصطفی ضریر، ادبیات تاریخینده یوسف و زلیخا اثریله تانینیر. بو گؤزل ناغیل، 2120 بیتده مثنوی – عروض فورما وزنینده یازیلاراق «فاعلاتن،  فاعلاتن، فاعلات» بحرینده یارانمیشدیر. بورادا مثنوی نین ایچینده چوخلو غزللر ده داخیل اولموش و هرغزل باشقا وزن ده یاراناراق، شاعیرلیک میدانینی گئنیشلندیرمیشدیر. بورادا 17 غزل واردیر و وزنلری ده چوخ اویناقلی اولموشدور.

    ضریرین مولودیه لری ده معروف دور. اونون مولودیه شعرلری هله بوگون ده دیللر ازبری اولاراق، اوخونور. ضریر، مولودیه لرینه بوللو یئر وئریلمیش و موسیقی ایله ده اوخونماقدادیر.  مولودیه لری آراشدیرانلار، ضریرین مولودیه لرینی اوچ بؤلومدن عبارت بیلیرلر. بونلار قصیده لر و ترجیع بندلر فورمالاریندا اولموش و بندلرین تکرارلانماسی، اونلاری موسیقی هاوالاریندا اوخوماغا امکان یارادیر.

   سیره النبی اثری ضریرین باشقا اؤنملی اثری دیرکی حضرت محمد (ع) یاشاییشی حقینده و او حضرتین اخلاق و گئدیشلری اوزه رینده  یازیلان شعرلردیر. بو اثر ایکی فورمادادیر. بیر بؤلومو نغمه ده و بیر بؤلوملری ده دوز یازی دا اولموشدور. تذکره لرین وئردیگی معلوماتدان بئله آلیریق کی ضریر بو اثرینی مصرده اولان زامان، ملک منصورون ایسته دیگی اساسیندا یازمیش و اونا هدیه ائتمیشدیر. اونون یازی تاریخی 735-730 ایللری آراسیندا اولماسی گمان ائدیلیر.

   ضریرین باشقا اثرلریندن بیریسی ده «یوز حدیث» و یا «یوز حیکایه» عنوانیندا اولموشدور. بللی دیرکی بو حدیث لر، پیغمبر حقینده اولموش و چئویرمه ساییلیر و شاعیرین عرب دیلینه تانیش اولدوغونو بیلدیریر. یئنه ده بئله نظره گلیر، شاعیر بو اثرینی مصرده اولان زمان یازمیش و تورک خلقینه هدیه ائتمیشدیر. شوبهه یوخدور بو اثرین یاییلماسی تورک دیلی نین دورومونو و خلق ایچینده سئویلدیگینی گؤسترمه گه آیدین بیر سنددیر. بو اثرین آراشدیرماسی، دیلیمیزین تاریخینده اینجه له مه اولارارق، چوخ دگرلی و عالمانه بیرایش ساییلیر. آنجاق آذربایجاندا – ایراندا بوایش بوگونه قده ر ایره لی سورولمه ییب، آمما تورک ادیب لری لاییقی قدر بو قونودا چالیشیب، الحق دوزگون آراشدیرمالار آپاریب و عالمانه سونوچلارا چاتمیشلار. همین عالیم لر بو آراشدیرمالار نتیجه سینده، مصطفی ضریر یارادیجیلیغینی آذربایجان شیوه سینده بولوب و اونو بو ساحه ده قیمتلندیرمیشلر.

 

ضریر حقینده اولان تحقیق لر

   قاضی مصطفی ضریر، تورک ادبیاتی نین گؤرکملی سیمالاریندان اولاراق، تاریخ بویو بوتون تورک تذکره چی لرین دقتینی جلب ائتمیش و اونون اثرلری چوخلو تذکره کتابلارینا یئرلشمیشدیر. بو تذکره لرین ساییسی چوخ اولدوغو اوچون، اونلاردان واز کئچیب، تکجه ضریر حیاتینا توخوناراق چوخلو مولودیه لرینی گؤسته ریب و اؤز ماراغینی اونلاردان گیزلتمیرلر.

   آنجاق 20 جی یوز ایلده، بوتون آذربایجان و تورکیه ادیب لری شاعیرین حیاتی و اثرلرینی آراشدیریب و علمی تحقیق لر آپارمیشلار. بو آرادا آذربایجان جمهوروسوندا  آز ایش گؤرونسه ده، ایراندا هئچ ایش گؤرولمه ییب ادعاسینا گلیب چاتا بیله ریک. ایراندا تکجه بوسطیرلرین یازاری، مختلف درگی لرده- زنگاندا، تبریزده نئچه مقاله نی تورکجه و فارسجا یازاراق، «تاریخ ادبیات آذربایجان» ین بیرنجی جیلدینده 8 صحیفه اونا یئر وئرمیشدیر[1]. آمما تورکیه ده چوخلو آراشدیرمالار گئدیب، ضریرین اثرلری دؤنه – دؤنه یاییلیب و علمی ایشلر گؤرولوبدور.

   تورک عالیم لریندن طلعت اونای، دهری دیلچین، فؤاد کؤپرولو، نهاد سامی بانارلی[2]، علی قافقازیالی[3] ، احمد بیجان ارجلاسون[4]، لیلا قاراخان... و باشقالاریندان آد آپارماق اولار. بو عالیم لر- اوجمله دن قاراخان 6 جیلدلیک تورک ادبیاتی تاریخی کتابیندا، بانارلی ایکی جیلدلیک «رسیملی تورک ادبیاتی»،احمد قاباقلی 4 جیلدلیک «تورک ادبیاتی تاریخی»[5] کتابلاریندا، مصطفی ضریر اوچون بؤیوک یئر آییریب، شاعیر حیاتینی آراشدیراراق اثرلرینی ده اینجه له ییب لر. پروفسوردوکتور لیلا قاراخان ضریر حقینده ده یرلی بیر اثریازمیش «ارزروملو ضریر» آدیندا و 1994 جو ایلده آنکارادا یاییملامیشدیر[6].

   آنجاق آذربایجانا گلدیکده، بوتون ادبیات تاریخی یازانلارا، مصطفی حیاتینا و اثرلرینه اؤته ری بیر باخیشلاری اولموش و بوندان آرتیق بو ساحه ده دایانمامیشلار. آمما اسماعیل حکمت ضریر یارادیجلیغی وحیاتی حقینده دایاناراق، دیل شیوه سینده علمی آراشدیرمالار ایره لی سورور[7]. حکمت، حتا باشقا آذربایجان شاعیرلری نین اثرلرینی چاپ ائتدیرمه ده ، ضریردن واژکئچمیر و اونون دیل اؤزه للیک لرینی آراشدیریر[8].

   جهانگیر قهرمانف و شام الدین خلیل اف، مصطفی ضریرین یوسف وزلیخا اثرینی چاپ ائده رک ، 210 صحیفه لیک بیر اؤن سؤز ده اونا آرتیرییب و 1991 جی ایلده باکی دا چاپ ائتدیریرلر.[9]

 

یوسف و زلیخا شرق ادبیاتی دونیا سیندا

   «یوسف و زلیخا» داستانی «قرآن» دا احسن القصص آدلاناراق، مسلمان خلقلری آراسیندا یاییلمیش واونا باغلی اونلارجا بلکه یوزلرجه روایت لر، ادبی اینجه له مه و باشقا نوعلاردا کتابلار و اثرلر یازیلمیشدیر. اسلام دونیاسی – نین دیللرینده- عربجه، تورکجه و فارسجا منظومه لر یارانمیشدیر. بوتون اورتا آسیادان توتوب آفریقانین باتی طرفینه قده ر شاعرلر و یازارلار یوسف وزلیخانی اؤز یارادیجیلیقلارینا قونو سئچیب ، حتا بوگون تکجه ادبیاتدا یوخ، بلکه سینما، تلویزیون و باشقا ساحه لرده ده بو قونودا اثرلر یارادیرلار. آنجاق شرق دونیاسیندا «یوسف و زلیخا» اؤز دامغاسینی ادبیات ساحه سینده وورموشدور.

   عرب ادبیاتنیدا، 1400 ایل بوندان اؤنجه دن یوسف و زلیخا داستانی اؤز ائتکی سینی بوراخمیش و اؤزعکسینی قرآندا ان شکیل و گؤزه ل بیرطرزده گؤسترمیشدیر. اوندان باشقا بلکه یوزلرله اثرین اصل موضوعو اولموشدور و چوخلو  شاعیرلر، یازارلار، صنعتکارلار بو ساحه ده چالیشیب و ده یرلی اثرلر یاردایبلار.

   فارس ادبیاتیندا مین ایل بویو، یوسف و زلیخا اثرینه حصر اولونموش کتابلار یازیلمیشدیر. بو آرادا ابوالقاسم فردوسی[10]، عبدالرحمن جامی، ناظم هروی، عمعق بخارایی و باشقلارینی آدچکمک اولار. دوکتور خیامپور اؤز دوکتورا تئزینه قونو  سئچه رک، فارس ادبیاتیندا 25 شاعیردن آد آپاریر و فارسجا اثرلرینی آراشدیریر.

   تورک ادبیاتینا گلدیکده، یئنه ده یوسف و زلیخا داستانی ان یایغین اثرلردن ساییلیر و مین ایل سوره سینده، ان بؤیوک تورک شاعیرلری اؤز یارادیجیلیق گوجلرینی بوساحه ده سینامیشلار. او جمله ذن خواجه علی خوارزمی[11]، محمود قدیمی، خواجه احمد فقیه، عبدالمجید عبدل، حمدالله حمدی، دوربیگ بلخی، شمس الاسلام اظهرابن کمال، یوسف ضیائی،  لقایی تبریزی، محمد کافی الدین قره مانی، قره امدی تبریزی، عبدالله غباری، احمد شکاری، اسمعیل قدیمی، احمد مرشد، عبدالله رفعتی، یحیی بیگ و... بو اثرین موضوعی اولان ضریردن آد آپارماق لازیمدیر[12]. دوکتور صدیق، فردوسی نون یوسف و زلیخا سینا یازدیغی مقدمه ده 25 دن آرتیق تورک دیللی شاعیردن آد آپاریرکی یوسف و زلیخانی تورکجه یه چکمیشلر[13]. آدلارینی چکدیگمیز شاعرلر 7 جی یوز ایلدن 10 جو یوز ایله قده ر بو ساحه ده قلم وورموشلار. بوندان سونرا دا بیر سیرا شاعرلر هله یوسف  و زلیخانی اؤز اثرلرینه قونو سئچمیشلر.

   بو ساحه ده آراشدیرمالار دا ایره لی سورولموش، اسماعیل حکمت[14]، احمد جعفراوغلو[15]، فواد کوپرولو[16]، حمید آراسلی[17]، نهاد سامی بانارلی[18] و اونلارجا عالیم لر و ادیب لر یوسف و زلیخا داستانینی مختلف خلقلر ایچینده و دیللرده یازیلدیغینی تدقیق و تحقیق ائتمیشلر.

 

مصطفی ضریر- آذربایجان ادبیاتیندا

   قاضی مصطفی ضریر بوتون ادبیات تاریخلرینده ارزورملو اولاراق تانیتدیریلیر. ارزروم دا آنادولودان ساییلیر. آنجاق ادبیات عالمینه گلدیکده- دوزدورکی تورک و آذری ادبیاتی بیر کؤکنلیدیر، و اینانیریق صفویه دؤورونده ایکی دیله آیریلیر، آمما ادیب لر اؤز درین و اینجه آراشدیرمالاری ایله بو فرقی بوندان اؤنجه یه عاید بیلیرلر. چوخلو دیل عالیم لری بو باره ده اؤز فیکرلرینی دئییب و اؤز سؤزلرینه علمی فاکتلار گتیرمیشلر. بونلارا اساسلاناراق، آذربایجان تورکجه سی- علمی دیل باخیمیندان آذری تورکجه سی- خراساندان آنا دولویا قده ر گئنیش بیر اراضیده یاییلمیشدیر. خراساندان باش قالدیران اسفراینلی شیخ عزالدین حسن اوغلو، آذربایجان دیلینده و شیوه سینده شعر دییه رک، آذربایجان ادبیاتی نین ایلکین شاعیرلریندن تانینیر. همین باخیشلا باخاندا، خواجه علی خوارزمی ده آذری تورکجه سینده شعر سئویله میشدیر. خراساندان باش آلیب آنادولویا گلن بؤیوک شاعر لر- او جمله دن عاشق پاشا، خواجه احمد فقیه، حاجی بکتاش ولی، مولوی، سلطان ولد و باشقالاری دا آذری تورکجه سینده شعرلر یازمیشلار واثرلری آذربایجان ادبیاتیندان ساییلیر.

   خراساندان علاوه، ایرانین مرکزی و گونئیینده یاشایان تورکلرین دیللری، آذری تورکجه سی دالیندان ساییلیر، حتا قاشقایی تورکجه سی آذربایجان تورکجه سی ایله بیر کؤکلو تانینیر و بورادان باش قالدیران شاعرلر آذربایجان شاعرلری آدلانیرلار.

   قافقاز تورکجه سی نین ده طالعی بئله اولموشدور. اسلامدان اؤنجه کی زمانلاردان تورک یوردلاری اولان بوتون قافقاز شهرلری نین شاعر لری ده، مین ایل سوره سینده آذری تورکجه سینده یازیب یاراتمیشلار. قطران، نظامی، خاقانی و یوزلرجه شاعرلرین یاراتدیغی دیل، آذری تورکجه سی اولموشدور.

   آنادولویا گلدیکده، تورک ادیب لری نین وئردیک لرینه آرخالاناراق، اسلامدان سونرا، آذری لر آنادولویا آنا وطن لری کیمی گئدیب – گلمیشلر و چوخ زمانلار اورالاردا یورد سالیب قالمیشلار. اونا گؤره ده  شرق آنادولو، او زاماندان بوگونه قدر آذری تورکجه سی نین یوردلاری تانینمیشدیر. ماراش ماحالی، دیاربکر (آمد)، سیواس، ارزنجان، ارزروم، وان گؤلو اطرافی، ساری قامیش، توزلوجا، ایغدیر، قارص و باشقا شهرلر و کندلریله برابر آذری تورکجه سی نین آلانی تانینیر.

   تورک ادیب لری ده بوندان باشقا بیر سؤز دئمیرلر. پروفسور فواد کؤپرولو شرق آنادولودا آذری لهجه سی نین حاکیم اولدوغونو ایره لی سورور و بو دیلین اؤزه للیک لرینی آرایاراق، علمی فاکت لارا آرخالانیر[19].

   نهاد سامی بانارلی، آذری لهجه سیندن دانیشاراق، اونو دوغو آنادولو لهجه سی کیمی ایشه آپاریر[20]. محرم ارگین ده بو فیکری ایره لی سورور و آذری تورکجه سی نین اراضی سینی بئله سیرالاییر: دوغو آنادولو، گونئی قافقازیا، قافقاز آذربایجانی، ایران آذربایجانی، کرکوک و  عراق – سوریه تورک لری[21].

   بونلاردان کئچه رک آذربایجان ادیب لری ده، تورک عالیم لری نین سؤزلرینی اساس توتاراق، بوعلمی سوّیه نی داوام ائتدیریرلر. او جمله دن اسماعیل حکمت، حمید آراسلی، جهانگیر قهرمانف، شام الدین خلیل اف دا بو قناعته گلیرلر. تورک چاغداش ادیب لریندن احمد قاباقلی دا دیرلی فاکت لار گؤسته ره رک، چوخلو آذربایجان شاعرلری نین آنادولو یوردلاریندا یاشادیقلارینا اقرار ائدیر. او جمله دن مصطفی ضریر، خواجه احمد فقیه، یوسف مداح و بیر چوخ شاعرلری آنادولو اراضیسیندا یاشادیقلارینا باخمایاراق آذربایجان ادبیاتی نین تاریخیندن دانیشیر[22].

   ایندی بو عالیم لرین علمی باخشیلارینا آرخالاناراق قاضی مصطفی ضریر، آذربایجان ادبیاتیندا محکم بیر یئر آلیر. بونو دا آرتیرماق لازیمدیرکی بوندان علاوه «ادبیات تاریخی» نی یازانلار دا ضریر، مداح و فقیه کیمی آنادولودا یاشایان شاعیرلری صراحتله آذربایجان ادبیاتی تاریخیندن ساییرلار.

   ضریرین الیمیزده اولان یوسف و زلیخا اثرینی اوخویارکن، آذری تورکجه سی نین اؤزه للیک لرینی ساده لیکله گؤره بیلیریک و بونلای آراماقدا هئچ بیر چتین لیک له اوز- اوزه  گلمیریک.

   شوبهه یوخدور ادیبلریمیز یئنی بیر دؤنه ده آرخایا باخیب، اؤزه للیکله بو اوچ بؤیوک شاعیریمیزی بیرده باشدان تانیتدیرمالی دیرلار: مصطفی ضریر، خواجه احمد فقیه و یوسف مداح.

 

یوسف و زلیخا اثری

   مصطفی ضریر یارادیجی بیر شاعردیر. اونون اثرلری : سیره النبی، یوز حدیث، فتوح الشام، و یوسف وزلیخا بوتون اسلام و تورک اؤلکه لرینده یاییلمیش و تانینمیشدیر. آنجاق ایلک دفعه اولاراق ایراندا، الینیزده اولان اثر، چاپ  اولوپ یاییلیر. بو اثر «قرآن » ین «احسن القصص» آدلانان داستانینی  اؤزونه موضوع گؤتورموش و ساده، محکم و گؤزه ل بیر دیلده روایت ائتمیشدیر. شاعر اؤز صنعت و هنریندن بونا قاتاراق، سئویملی، گؤزه ل و ده یرلی بیر اثر باراتمیشدیر. بو اثر 768 جی ایلده یازیلمیشدیر:

       یئدی یوز آلتمیش سکیزده یؤیله دوم،

       بونجیلایین داستـــان شرح ائیله دوم.

   ضریرین دئدیگینه گؤره، شاعر بواثری چهارشنه گونونده باشلامیش و یکشنبه گونونده بیتیرمیشدیر:

       پس چهارشنبه گونی باشلادوم،

       یکشنبه گونونده ختم ائیله دوم.

   ضریر مسلمان بیر شاعر اولاراق، شیعه مذهبینه باغلی بیر شاعر دیر. کتابینی حضرت علی (ع) نین وفاتی گونو بیتیرمیش و بو اولایا اشاره ائده‌رک حضرت علی (ع) نی «ولی الله امام المسلمین» سؤزو ایله یاد ائدیر:

       اول نشان ایله کیم، شیخ کائنات،
       سیّد اول دمده قیلمیشدی وفات.
       سید ذوالفقار، اول گنـــــج دین

       اول ولی الله امـــــام المسلمین.

    ضریر بواثری مثنوی فورماسیندا و 2120 بیتده یازمیشدیر. اونون وزنی عروض اولاراق «فاعلاتن فاعلاتن فاعلات» وزنینده اولموشدور و اؤزو، کتابین سونوندا بئله اشاره ائدیر:

       فاعلاتن فاعلاتـــن فاعلات،

       وئر محمد مصطفایه صلوات.

   بو اثر مثنوی اولورسا دا ایچینده چوخلو غزللر واردیر. بوسایاق- مثنوی ایچینده باشقا فورمالار و وزنلردن یارارلانماق، آذربایجان و تورک ادبیاتیندا اسکی بیر قایدایر. ضریردن اؤنجه باشقا شاعیرلریمیز بو ایشه ال وورموشلار و ضریرین چاغداشلاری اولان گلشهری «سهیل و نوبهار» اثرینده، شیخ اوغلو «خورشید نامه» اثرینده، و باشقالاری بو ایشی داوام ائتمیشلر و ضریر بورادا 17 غزلی مختلف وزن لرده مثنویسینه آرتیرمیشدیر و بئله لیکله 2000 بیتلیک مثنوی نی داریخمالی اولدوغوندان چیخارمیشدیر. ضریردن اؤنجه «یوسف وزلیخا» نئچه شاعیریمیز طرفیندن یازیلمیشدیر. اوجمله دن خواجه علی خوارزمی «قصۀ یوسف» عنوانیله 4876 بیتده، شیاط حمزه 1529 بیتده، خواجه احمد فقیه 4800 بیتده و شمس آدلی شاعر 2750 بیتده یازمیشدیر.

   مصطفی ضریرین آتاسی یوسف آدلی بیلگین و سارایلاردا تانینمیش بیر آدام ایدی. ضریر گاهدان «ذلیل» تخلصونو ده ایشه آپارمیشدیر. آنجاق ایتی بیر حافظه یه صاحب اولاراق، صنعت و ادب باخیمیندان گؤزل و اییی تعلیمات گؤرموشدور. 779 جو ایلده مصره سفر ائدیب، مصر ساراییندا حؤرمتله قارشیلانمیش و 5 ایل اورادا قالمیشدیر. مصر سلطانی اولان ملک اشرف شبان دوشمنلر طرفیندن اؤلدورولور و اونون یئرینه ملک منصور علی کئچیر. ضریر ده ایکی سلطانین ساراییندا قالمیش و اونلارا مدحیه لر یازمیشدیر.

   ضریر بیر نئچه کتابی دا عرب دیلیندن آنا دیلینه چئورمیشدیر: او جمله دن سیره النبی، فتوح الشام اثرلرینی آد آپارماق اولار. یوسف و زلیخا اثرینی ده عربلردن آلاراق تورکجه یازمیشدیر و بو اثرینده قرآندا یازیلان روایته صادق قالمیشدیر.

   بیلدیگیمز کیمی ضریر یوسف و زلیخانی باشقا اثرلریندن تئز یازمیشدیر. سیره النبی نی 790 ه ایلینده و فتوح الشام اثرینی 796 ه ایلینده، آمما یوسف و زلیخانی 768 ه . ایلینده بیتیر میشدیر. شوبهه یوخدورکی ضریرین باشقا اثرلری  ده واریمیش.

   ضریر، یوسف و زلیخانی 8 مجلیسده یازیر و هر مجلیسده اولایین مهم حادثه سی اوزه رینده دایانیر. آنجاق بواثرین دیل اؤزللیک لری اوستونده دایانماق لازیمدیر. ضریر، ارزروملو اولاراق، حتا تورک ادیبلری نین دئدیگینه گؤره، شاعیرین دیل باخیمیندان آذربایجان ادبیاتینا باغلانماسی اؤنملی بیر موضوع دور. دئدیگیمیز کیمی تورک آراشدیریجلاری فواد کؤپرولو، نهاد سامی بانارلی، محرم ارگین، دهری دیلچین، طلعت اونای و باشقالاری 7 جی یوزایلده یاشاییب یارادان شرق آنادولونون شاعرلرینی دیل باخیمیندان آذری تورکجه سینه باغلاییرلار و بو اساسدا خواجه احمد فقیه، مصطفی ضریر و یوسف مداحی آنادولو شاعرلری اولورسالاردا، آذربایجان شیوه سینده یازیب - یاراتمیش آذربایجان شاعیرلری تانییرلار. بو ساحه ده جهانگیر قهرمانف و شام الدین خلیل اف ضریرین یوسف و زلیخا اثرینه یازدیقلاری 215 صحیفه لیک اؤن سؤزده، ضریرین دیل اؤزللیک لرینی عالیمانه بیر شیوه ایله اینجه له ییب و آراشدیرمیشلار. بورادا فعل لر، شکیل لر، فورمالار، بوتون دیل قایدالاری، حتی آذری دیالکتینده اولان سؤزجوک لری آراشدیریب، علمی بیر سونوچا چاتمیشلار. بونونلا بئله، بوسطیرلرین یازاری بیرنئچه نکته یه اشاره نی لازیم بیلیر.

   جهانگیر قهرمانف و شام الدین خلیل اف چوخ حؤرمتلی، بیلگین و بؤیوک ادیب لریمیردیرلر. اونلارین ادبیات ساحه سینده گؤردوک لری خدمتلر تاریخ بویو قالارقی و ده یرلی دیر. آنجاق عرب الفاسیندان استفاده ائتمه مه لری اساسیندا، بو دیوانی یازمادا بیر سیرا یانلیش کلمه لرده داخیل اولموشدور. مولانا فضولی دئمیشکن گاه محررین یانلیش و غفلتی اساسیندا، بیر نقطه نین دوشمه سیله، «گؤز»و «کور» ائتمیشلر. بیز بورادا بو یانلیش حرکت لری گؤروروک و بو دا عالیم لره یوخ، بلکه الفبانین مکمل اولمادیغیندان ایره لی گلیر. نئچه بئله بئله یانلیش لارا اشاره ائدیریک:

 

لهجه باخیمیندان و یا دبل شیوه سیندن، ضریرین یوسف و زلیخا دا یاشله دیلن دیلره ، یووارلاق اک لرین ایشه آپاریلماسی گؤز اؤنونده جانلانیر. نئچه مثال ایله بونو آچیقلاییریقف بو شیوه نی بو گونکو تبریز لهجه سینده گؤرمک چوخ ساده دیر:

گلدیم      یئرینه     گلدوم

قیلدیم       //         قیلدوم

بنیم        //          بنوم

بابامین      //        بابامون

ائشیدین     //       ائشیدون

   بوندان علاوه، ضریر اثرینی عروض وزنینده یازدیغی اوچون، چوخ یئرلرده قالین و اینجه سسلری دگیشیر و سس اویقونلوغو اولان – تورکجه میزین اساسلی قایدالاریندان اولان اصلی رعایت ائتمیر. مثلاً قارداشلار یا قردشلر یئرینه قرداشلار ایشله دیر. آنجاق بونلار طبیعی اولاراق عروض وزنینی قوللاندیغی اوچون دور.

بیر سیرا یئرلرده کلمه لری قیسالداراق ایشه آپاریر اوجمله دن:

کیچیک    یئرینه      کیچی

بیلیک         //         بیلی

   ضریر، یوسف وزلیخانین سون بؤلوملرینده – یوسف وزلیخا بیر – بیرینه چاتدیغی زمان، اونلارین مرادا چاتدیقلارینی سؤیله یه رک، خلقی نی ده اونودماییر و آذربایجانلی اوخوجولارینی دا دوعا ائدیر:

       اول ایکیسی بیر- بیریندن بولدی داد،

       روی قیلسون قامونه تانری مــــراد!

باشقا بیر یئرده:

       یوسف ویعقوب ایریشدیلر بئله،

       حق ایردیرسون قامولاری جمع ایله.

یوسف وزلیخانی آراشدیرمارا، مصطفی ضریرین دوشونجه دونیا سینا ال تاپماق دا چتین دئییلدیر.

آنجاق بو ساحه نی، شاعیرین اثری یاییلیب، خلق طرفیندن قارشیلاناندان سونرا آراشدیرمامیز داها گؤزه ل اولاجاقدیر.

 

 

 

مصطفی ضریر- آذربایجان ادبیاتیندا

 

   قاضی مصطفی ضریر بوتون ادبیات تاریخلرینده ارزورملو اولاراق تانیتدیریلیر. ارزروم دا آنادولودان ساییلیر. آنجاق ادبیات عالمینه گلدیکده- دوزدورکی تورک و آذری ادبیاتی بیر کؤکلو دور، و اینانیریق صفویه دؤورونده ایکی دیله آیریلیر، آمما ادیب­لر اؤز درین و اینجه آراشدیرمالاری ایله بو فرقی بوندان اؤنجه­یه عاید بیلیرلر. چوخلو دیل عالیم لری بو باره ده اؤز فیکرلرینی دئییب و اؤز سؤزلرینه علمی فاکتلار گتیرمیشلر. بونلارا اساسلاناراق، آذربایجان تورکجه سی- علمی دیل باخیمیندان آذری تورکجه­سی- خراساندان آنادولویا قده­ر گئنیش بیر اراضینده یاییلمیشدیر. خراساندان باش قالدیران اسفراینلی شیخ عزالدین حسن اوغلو، آذربایجان دیلینده و شیوه­سینده شعر دییه­رک، آذربایجان ادبیاتی­نین ایلکین شاعیرلریندن تانینیر. همین باخیشلا باخاندا، خواجه علی خوارزمی ده آذری تورکجه­سینده شعر سئویله­میشدیر. خراساندان باش آلیب آنادولویا گلن بؤیوک شاعرلر- او جمله دن عاشق پاشا، خواجه احمد فقیه، حاجی بکتاش ولی، مولوی، سلطان ولد و باشقالاری دا آذری تورکجه سینده شعرلر یازمیشلار واثرلری آذربایجان ادبیاتیندان ساییلیر.

   خراساندان علاوه، ایرانین مرکزی و گونئیینده یاشایان تورکلرین دیللری، آذری تورکجه سی دالیندان ساییلیر، حتا قاشقای تورکجه­سی آذربایجان تورکجه سی ایله بیر کؤکلو تانینیز و بورادان باش قالدیران شاعرلر آذربایجان شاعرلری آدلانیرلار.

   قافقاز تورکجه­سی­نین ده طالعی بئله اولموشدور. اسلامدان اؤنجه کی زمانلاردان تورک یوردلاری اولان بوتون قافقاز شهرلری نین شاعر لری ده، مین ایل سوره­سینده آذری تورکجه سینده یازیب یاراتمیشلار. قطران، نظامی، خاقانی و یوزلرجه شاعرلرین یاراتدیغی دیل، آذری تورکجه­سی اولموشدور.

   آنادولویا گلدیکده، تورک ادیب­لری­نین وئردیک­لرینه آرخالاناراق، اسلامدان سونرا، آذری­لر آنادولویا آنا وطن­لری کیمی گئدیب – گلمیشلر و چوخ زمانلار اورالاردا یورد سالیب قالمیشلار. اونا گؤره ده  شرق آنادولو، او زاماندان بوگونه قده­ر آذری تورکجه­سی­نین یوردلاری تانینمیشدیر. ماراش ماحالی، دیاربکر(آمد)، سیواس، ارزنجان، ارزروم، وان گؤلو اطرافی، ساری قامیش، توزلوجا، ایغدیر، قارص و باشقا شهرلر و کندلریله برابر آذری تورکجه­سی­نین آلانی تانینیر.

   تورک ادیبلری ده بوندان باشقا بیر سؤز دئمیرلر. پروفسور فواد کؤپرولو شرق آنادولودا آذری دیلی­نین حاکیم اولدوغونو ایره­لی سورور و بو دیلین اؤزه­للیک­لرینی آرایاراق، علمی فاکتلارا آرخالانیر[23].

   نهاد سامی بانارلی، آذری دیلیندن دانیشاراق، اونو دوغو آنادولو دیلی کیمی ایشه آپاریر[24]. محرم ارگین ده بو فیکری ایره لی سورور و آذری تورکجه­سی­نین اراضی­سینی بئله سیرالاییر: دوغو آنادولو، گونئی قافقازیا، قافقاز آذربایجانی، ایران آذربایجانی، کرکوک و  عراق – سوریه تورک­لری[25].

   بونلاردان کئچه­رک آذربایجان ادیبلری ده، تورک عالیملری­نین سؤزلرینی اساس توتاراق، بوعلمی سوّیه­نی داوام ائتدیریرلر. او جمله­دن اسماعیل حکمت، حمید آراسلی، جهانگیر قهرمانف، شام­الدین خلیل­اف دا بو قناعته گلیرلر. تورک چاغداش ادیبلریندن احمد قاباقلی دا ده­یرلی فاکتلار گؤسته­ره­رک، چوخلو آذربایجان شاعرلری­نین آنادولو یوردلاریندا یاشادیقلارینا اقرار ائدیر. او جمله­دن مصطفی ضریر، خواجه احمد فقیه، یوسف مداح و بیر چوخ شاعرلری آنادولو اراضیسیندا یاشادیقلارینا باخمایاراق آذربایجان ادبیاتی­نین تاریخیندن دانیشیر[26].

   ایندی بو عالیم­لرین علمی باخشیلارینا آرخالانارق قاضی مصطفی ضریر، آذربایجان ادبیاتیندا محکم بیر یئر آلیر. بونو دا آرتیرماق لازیمدیرکی بوندان علاوه «ادبیات تاریخی» نی یازانلار دا ضریر، مداح و فقیه کیمی آنادولودا یاشایان شاعیرلری صراحتله آذربایجان ادبیاتی تاریخیندن ساییرلار.

   ضریرین الیمیزده اولان یوسف و زلیخا اثرینی اوخویارکن، آذری تورکجه­سیپ­نین اؤزه­للیک­لرینی ساده­لیکله گؤره بیلیریک و بونلای آراماقدا هئچ بیر چتین­لیک­له اوز- اوزه  گلمیریک.

   شوبهه یوخدور ادیبلریمیز یئنی بیر دؤنه ده آرخایا باخیب، اؤزه­للیکله بو اوچ بؤیوک شاعیریمیزی بیردن باشدان تانیتدیرمالی دیرلار: مصطفی ضریر، خواجه احمد فقیه و یوسف مداح.