یکی از ارزشمندترین آثار عندلیب قراجاداغی ، مجموعه  است که او در سال 1802 م (1219 ه ق ) فراهم کرده و نمنه هایی از فرهنگ عامیانه ی آذربایجان و سروده هایی از ادبیات سفاهی مردم را به زبان آذری گرد آورده است و این کتاب خطی از آنجاییکه اولین کتاب حجیمی است که نمونه های فرهنگ و هنر مردم آذربایجان را در خود دارد . در تاریخ ادبیات و فولکلور شناسی آذربایجان از ارزش خاصی برخوردار است و کتابی است که صرفاً به منظور گردآوری فولکلور ترتیب داده شده  ، نه به خاطر سودجویی.

در این کتاب خطی که مسخه ی منحصر به فرد آن در لنینگرادنگهداری می شود . نمونه های زیر از ادبیات مردمی آذربایجان وجود دارد:

( حکایت فاطمه و خسرو ، حکایت ابراهیم ، سلیمان ، حکایت خاسپولاد ، حکایت قلندر ، حکایت یوسف و حکایت عبدالله به اضافه سروده هایی مربوط به "کوراوغلو" که در کتاب فوق وجود دارد به آخر  کتابهای " کوراوغلو " که بعد از سال 1915 م چاپ شده اند ، افزوده شده است .

همچنین 19 سروده ِ ضبط شده در این ومجموعه در بخش آخر جلد چهارم کتاب " داستانهای آذربایجان "تحت عنوان " یروده های مستقل " نقل شده است .

از دیدگاه ((کوراوغلو شناسان)) ، کتاب خطی یا به عبارتی دیگر ، جنگ عندلیب  قاراجا داغی ،دومین اثر مکتوب است که سروده هایی از کوراوغلو در آن ضبط شده است .  و اولین کتاب در مورد سروده ( قوشما ) های کوراوغلو ،در سال 1721 م با الفبای ارمنی ولی به زبان ترکی آذربایجانی توسط  یک بازرگان تبریزی بنام ((الیاس مشق )) در تبریز چاپ و منتشر شده  که در آن ، 13 سروده مربوط به ((کوراوغلو ))جلب نظر میکند .

شرح حال عندلیب قره جه داغی

تذکره نویسان عندلیب قره جه داغی را یکی از توانا ترینو معروفترین شاعران ترک زبان دانسته و در شرح زندگی او می نویسند :

ملا علی از شعرای با احساس و توانای قرن 19 م ( قرن 13 ه ق ) می باشد . وی در روستای کوردشت از محال دیزمار قره جه داغ   در کرانه رود ارس متولد شده و تحصیلات اولیه را در مکتبخانه های آن دیار به انجام رسانده است . از آنجا که این روستا ، از دیزمار  یکی از کانونهای فرهنگ وادب آذربایجان بوده و همیشه شاعران و سخنوران بزرگی از آن برخاسته اند ، بدیهی است که ملا علی از آنان بهره برده و با کتب و .......شعرا آشنایی حاصل کرده است .

عندلیب قره جه داغی بر اساس مقدمه ای که  به " لیلی و مجنون " خودش نوشته  در 15 سالگی در شهر اهر عاشق دختر زیبا روییشده ولی در این عشق ، شکست خورده و به ناله و فغان پرداخته و از این به بعد تخلص " عندلیب " را برای خود انتخاب می کند . در همانجا می گوید : این شکست و ناکامی در عشق ، زندگی و حیات ادبی او را شدیداً تحت تاثیر قرار داده و در اوج گیری شعرش سهم بسزایی داشته است .

عندلیب پس از این ماجرای اندوهبار ، جلای وطن کرده به تبریز و از آنجا به آنسوی ارس به اردوباد و تفلیس و ایروان ( که آن روز ها از شهرهای بزرگ جهان اسلام  و مسلمان نشین بودند . )  مهاجرت کرده و اکثریت عمرش  در شهرهای آذربایجان آن سوی ارس به" میرزه لیک " (منشی گری ) سپری کرده است .  او بخاطر همین شغل دبیری و نویسندگی ، " ملا علی "  گرفته است . و همانگونه که از قدیم الایام در مکتب خانه های آذربایجان معمول بوده است، دانش آموخته گان پس از یادگیری الفبای زبان عربی و فارسی شروع به خواندن عم  جزء یا چرکه را با روش تهجی می نمودند و سپس گلستان سعدی و بعد از آن قرآن را ختم می نمودند که دارای تشریفات خاصی بود و پس از آن  شروع به آموختن کتبی از جمله کلیله و دمنه ، بوستان سعدی ، نصاب ، دیوانهای نظامی ، فضولی ، نسیمی ، و مولانا و دیگر شعرای اسلامی اعم از عربی ، فارسی و ترکی ( عثمانی ، آذربایجانی و جغتایی ) اهتمام میورزیدند .  به دانش آموختگان مکتب خانه آذربایجان در آن دوره ( میرزا ، ملا ) گفته می شد که اعم بود از روحانیون معمم و تحصیل کرده های غیر معمم. به عندلیب قره جه داغی نیز با توجه به این موضوع ( ملا ) گفته شده است . در اسامی اکثر شعرای آذربایجان این عنوان وجود دارد . مانند ملا ولی ودادی ، ملا پناه واقف ، ملا جمعه و غیره ...

عندلیب قره جاداغی بعد از رحل اقامت در " ایروان " در دیوانحانه ی " سردار حسینقلی خان " به منشی گری و نویسندگی پرداخته و به استناد یکی از قصایدش تا سال 1830 م ( 1246 ه ق ) در دیوانخانه ی سردار نویسندگیمی کرده است و لیکن ایام غربت و دوری از وطن را با اضطراباتی شدید گذرانده و ناکام زندگی کرده است .

او در تمام قالبهای کلاسیک و فولکلوریک ، غزل ، رباعی ، مخمس ،مسجع ،معشر ، قوشما ، گرایلی ، حیدری و .....شعر گفته است .عندلیب به حق یکی از نمایندگان سرشناس شعرای ترک زبان آذربایجان است . اشعار او از دو قسمت ادبیات شفاهی و ادبیات کلاسیک آذربایجانی تشکیل یافته است . در ادبیات شفاهی یعنی سروده هایی که خوانندگان محلی ( عاشئق ها ) آن را با ساز و گروه نوازندگان می خوانند و این سروده ها مهارت بیشتری می طلبد، عندلیب تواناییو استادی قابل توجهی نشان داده است و هنوز بسیاریاز سروده های او به صورت ترانه های آذربایجانی توسط خوانندگان محلی خوانده می شود .

عندلیب قراجاداغی ، اولین شاعری است که اشعاری در قالب موسوم به "حیدری "(قایتاری ) شعر گفته است و شنوده را در این سبک واله و حیران میکند . او در اشعارش بیش از همه از عماد الدین نسیمی و ملا محمدفضولی ،تاثیر پذیرفته  و حتی بعضی از غزلهای فضولی رابه زیبایی تضمین کرده است .

عندلیب اشعاری به زبان فارسی هم داشته که بدست ما نرسیده است . در غزلهای او گاهی رایحه ِ ی عرفان و درویش مسلکی به چشم می خورد و بعید هم نیست که در دورانی از زندگانی خود به زیاضت و چله نشینی هم روی آورده باشد .در شعری که شرح حال خود را به "حسین خان "بیان می دارد ، میگوید :

دؤندردیم غزیمتیم وطندن ،

 تبریزه و گاه ایروانه ،

 بیر گوشه ی مسجد اولدو منزل ،

احسنت او منزل و مکانه ،

 اُول بقعه ده بیر نئچه زامانلار ،

 توکدوم در اشک دانه – دانه

و گاهی در اشعارش طعم طنز نیز احساس می شود که برای خوشایند و هم صحبتی دوستانش سروده است .

 نگاهی به آثار و احوال ملا علی عندلیب قره جه داغی

از قرن هفتم هجری داستان لیلی و مجنون ، از موضضوعات غالب منظومه ی غنائی فارسی و و ترکی بوده است و شاعر بزرگ شرق ، "حکیم نظامی گنجوی" ، سراینده ی اصلی ( لیلی و مجنون  ) همیشه در پیشگاه شاعران و اندیشمندانبا احترامی خاص یاد شده  و خصوصاً این احترام و نکوداشت در آذربایجانخود را شاگرد نظامی و خلف آن استاد بی بدیل می انگارند .

از میان آثار متعدد نظامی ، داستان" لیلی و مجنون " در تاریخ ادب ترکی ،بن مایه ی مثنوی های متعددی قرار گرفت که می توان از ملا محمد فضولی ، امیر علی شیر نوائی ، مشاهدی ، سنان ، احمدی ،جبلی ، بهشتی ، فایضی ، خلییفه ، نجاتی ، صالح ،کلشهری و عندلیب قره جه داغی نام برد که بسیاری از این نظیره ها به چند زبان زنده ی دنیا ترجمه شده و رسالات و کتب مختلفی در باره آنها نگاشته شده است . ولی تابحال ، آن چنان که می بایست و می شایست ، (لیلی و مجنون عندلیب قره جه داغی )مورد توجه و شناخت ( نظامی شناسان )قرار نگرفته و این اثر کم حجم اما پر محتوا ، توفیق معرفی به عالم شعر و ادب و محفل سخن پردازان را نیافته است . نظر به اهمیت این منظومه که نظیره ای بر منظومه ی نظامی محسوب می شود و جایگاه عندلیب کوردشتی قره جه داغی  در ادبیات آذربایجان مختصری از شرح حال و گزیده ای از اشعار وی و همچنین منظومه ی  لیلی و جنون که در آن  رگه هایی از شعر فضولی و شاه اسماعیل خطائی به چشم می خورد ،در دسترس علاقه مندان قرار دهیم

 عندلیب قره­جه داغی این مرغ سینه سوخته این چنین نغمه سرایی می­کند:

گوردوم «اهرده» بیر گول رعنا، عجب عجب

جلاد و جانستان و دل آرا، عجب عجب

اولموش نشان حسن هویدا ، عجب عجب

وه وه، نه خوشموش اول بت زیبا، عجب عجب

***

قیلدین دچار درده، فلک! بی وفالری

گتدین بلالی باشیما یوزمین بلالری

ای بی وفا، یولوندا نه چکدیم جفالری

ترک ائیله­دیم رفیق لری، آشنالری

اولدوم غریب و بیکس و تنها ، عجب عجب

***

 پژمرده قیلدی سرسری غم نوبهاریمی

ایام هجر الیمده­ن آلیب اختیاریمی

کسدی فراق رشته صبر و قراریمی

بی دردلر ائشیتدی منیم آه و زاریمی

طعن ایله قیلدیلار نه تماشا، عجب عجب

***

ای «عندلیب» گلشن هجران و دردو غم

جور و بلاکشیده دوران و بختی کم

گوز یاشینی گلاب کیمی توکمه دم به دم

مشکل گشا امیر عرب ، خسرو عجم

حل ائیله سین بو مشکلی مولا، عجب عجب