کتابی با عنوان « اطلاعات طبقه بندی حوادث
آذربایجان 1320 ـ 1325 » تألیف مرحوم حمید ملازاده، به دستم رسیده بود. این
کتاب حاوی مطالب بسیار خوب و تقریباً بکر و قابل استفاده ی عموم علی
الخصوص علاقه مندان تاریخ آذربایجان می باشد. فارغ از تعریف و تمجید از
کتاب و نویسنده ی توانای آن، حین مطالعه در صفحه 14 به مطلب جالبی تحت
عنوان سردار سپه و آذربایجان به شرح زیر برخوردم:
هر ملتی که تاریخ می خواند و تاریخ می داند، خردسالان به اندازه ی بزرگسالان می اندیشند و هر ملتی که تاریخ نمی خواند و تاریخ نمی داند، بزرگسالان به اندازه ی خردسالان می اندیشند. آنانکه تاریخ نخوانده اند محکومند که تاریخ را تکرار کنند.
شجاع الدوله ها، شجاع نظام ها، اقبال السلطنه ها، رحیم خان ها، امیرارشد ها و غیره ابواب جمعی قره نوکران سلسله قاجار بودند. خواندن این جمله بر مذاقم خوش نیامد و از نادیده گرفته شدن رشادت های سام خان سردار ارشد حاج علیلو در جنگ اسماعیل آقا سمیتقو و خوش غیرتی ایشان در خصوص نوامیس مردم و... کتاب مذکور و نویسنده ی مرحوم طور دیگری در ذهنم جلوه نمود اما همچنان به مطالعه ادامه می دادم که در صفحه ی 27 به یک تیتر با عنوان « اجحاف در حق سردار ارشد قراجه داغی » برخوردم. بر سرعت قرائت افزودم و دیدم که مطلب از قلم نوسنده و محقق توانای اهری جناب آقای دوستی می باشد. البته گفتنی است محتویات این کتاب قبلاً به صورت مقاله های جداگانه در روزنامه مهدآزادی به چاپ می رسیده که این قسمت ( سردار سپه آذربایجان ) از نظر تیزبین آقای دوستی دور نمانده و دست به قلم شده و از نویسنده ی مطلب به جهت تحقیر و قضاوت غیرواقع بینانه در مورد سردار ارشد گله مند شده و قلم فرسایی نموده اند که واقعاً حق مطلب را ادا کرده اند و این موجب خرسندی و خوشحالی گردید.به دلیل ارزشمندی موضوع از سردبیر محترم دوستانه تقاضا می کنم موضوع در دوهفته نامه گویا چاپ شود. البته تماسی که با آقای دوستی داشتم ایشان از چاپ کتاب و مطلب شان در آن اظهار بی اطلاعی کردند. در این جا از ایشان به خاطر دفاع از شخصیت های تاریخی قره داغ سپاسگزاری کرده و تمنا دارم مطلب را مطالعه و عنایت داشته باشند که همیشه زحمتشان را ارج و قدر می نهیم. حال توجه خوانندگان محترم گویا را به شرح نامه ی آقای دوستی به نویسنده ی مقاله ـ مرحوم حمید ملازاده ـ جلب می کنم.
....در مطلب اوراق پراکنده در مورخه ی 30/2/87 در روزنامه مهدآزادی، موضوعی بود که با کسب اجازه از استاد، اعتراض خود را به نظر ایشان در مورد یکی از قهرمانان تاریخ ـ سردار ارشد قراجه داغی ـ ابراز داشته و از حضرت استاد تقاضای توجه می نمایم.
اطلاق عنوان « ابواب جمعی قره نوکران سلسله قاجار » به سردار ارشد قراجه داغی و قراردادن نام وی در کنار اسامی افرادی همچون شجاع الدوله، شجاع نظام، رحیم خان و... حقیقتاً اجحاف و کم لطفی در حق تاریخ آذربایجان می باشد. آن هم در حالی که سردار ارشد، هم از سوی صمد خان شجاع الدوله و هم از سوی رحیم خان چلبیانلو و هم از سوی سلسله قاجار مکرراً مورد هجوم و دستگیری و زندان و گرفتاری ها شده است.سردار ارشد ابتدا مخالف مشروطیت بود، همانند خیلی از سرداران و سیاستمداران و حتی مانند بعضی از روحانیان دوره قاجاریه. خیلی ها از این طیف ثابت قدم در مخالفت با مشروطیت ماندند و بعضی نیز از نیمه ماجرا، به موافقان مشروطیت پیوستند و فداکاری ها کردند. سردار ارشد نیز، وقتی به مشروطه خواهان پیوست و همراه برادرش به خانه های ستارخان و باقرخان پناهنده شدند، انجمن ایالتی آذربایجان هر دو سردار را مجدداً به قره داغ فرستادند. سردار عشایر به حکومت قره داغ ( ارسباران) و سردار ارشد به فرماندهی قوی قره داغ منصوب شدند و زیر لوی نهضت مشروطیت به اعاده امنیت منطقه پرداختند.
بنابراین اگر سردار ارشد، قره نوکر قاجارها بود، سردمداران مشروطیت تبریز فرماندهی آن همه سواره و پیاده مسلح و آن همه تجهیزات توپ و تفنگ را در اختیار وی قرار نمی دادند.
سردار ارشد بنا به نقل راویان منطقه ای که تعدادی از آن ها هنوز در قید حیاتند و به استناد کتب تاریخی همچون؛ تاریخ ارسباران، ارسباران در گذر حماسه و تاریخ، سرزمین زردشت، تاریخ خوی و... انسانی شجاع، مردم دوست، مقید به احکام شرعیه، دارای حساسیت خاص به حجاب و عفت و عصمت بانوان، حب شدید به میهن، بغض شدید به اجنبی و....بود.
در ایامی که میرزا جلیل محمدقلی زاده ـ مدیر روزنامه سیاسی ملانصرالدین ـ از آذربایجان شوروی به ایران مهاجرت می کند، به دیدار سردار ارشد می رود و چند روزی مهمان وی می شود. همسر میرزا جلیل که بعدها خاطرات خود را نوشته، از مهمان نوازی و ادب و تواضع سردار ارشد تعریفات زیادی کرده و می گوید که سردار از میرزا جلیل خواست که در قره داغ بماند و با استفاده از امکانات وی، روزنامه اش را منتشر کند.
این درخواست در حالی است که می دانیم روزنامه ملانصرالدین مخالف جدی خوانین و همچنین حکومت قاجار بود. لذا پذیرایی گرم و صمیمانه سردار ارشد از مدیر چنین روزنامه ای،از ضمیر پاک و روشنفکرانه ی وی خبر می دهد.و اما مخالفت های سردار ارشد با قیام شیخ محمد خیابانی در مقالات قبلی حقیر و در کتب تاریخی مذکور، بررسی شده و دست های توطئه گر سیاسیون فرصت طلب، این دو قهرمان را رو در رو قرار داده بودند که مذاکرات سردار ارشد با میرزا جلیل محمد قلی زاده و همچنین با حاج اسماعیل امیرخیزی ( منشی ستارخان که آن زمان رئیس هیئت اعزامی شیخ شهاب الدین به قرارگاه سردار ارشد بود) نشان از تأسف سردار ارشد از وقایع پیش آمده بود.
نقطه اوج مهین دوستی و جانبازی سردار ارشد در سرکوب شرارت های اسماعیل آقا ( سمیتقو) بود. سمیتقو سال ها بود که مناطق شمالغرب و غرب ایران را مورد تاخت و تاز سواران خود قرار داده و با قتل و کشتار و آتش زدن، هزاران نفر را کشته و یا از زندگی آواره ساخته بود. سردار ارشد به فرماندهی لشگری برگزیده می شود و شجاعانه شهرها و روستاها را از وجود نیروهای جنایتکار سمیتقو پاکسازی کرده، زندگی دوباره به مردم می بخشد. شاعران در وصف شجاعت های وی شعرها سروده بودند که در دیوان اشعال معجز شبستری ابیات فراوانی در سپاس از رشادت های سردار ارشد ضبط شده است.
در این جنگ، سردار ارشد کشته می شود و از قتل وی به شهادت تعبیر شده، مجالس سوکواری شکوهمندی در شهرهای مختلف کشور برگزار شده، حتی هیئت های عزاداری،سینه زنان و نوحه گویان در کوی و خیابان ها عزاداری کرده به محل حمل جنازه وی می روند. دانش آموزان مدارس،نوحه خوانان در این مجالس شرکت کرده و تأسف همگان از شهادت سردار ارشد قراجه داغی ابراز می شود.
آیا قابل قبول باور است که مردم به یک «قره نوکر قاجاری » این همه احترام قائل شوند و او را شهید بنامند و حتی مجتهدین تبریز در سوک او بنشینند؟!تا حالا مقالات متعددی با عناوین « سالگرد شهادت سردار ارشد »، « امیرارشد در آیینه تاریخ »، « مشروطه اوغروندا جان قویانلار» در روزنامه ها و مجلات معتبر چاپ و منتشر شده و در ذهن و زبان مردم آذربایجان، سردار ارشد و ایل حاج علیلو از نام نیک و خاطره خوش برخوردار است. خوشبختانه در سال 1383 مجموعه اسناد مربوط به سردار ارشد به کوشش برادرزاده اش ـ دکتر جهانشاه حاج علیلو ـ با نام « سرداران قره داغ » چاپ و منتشر شده که حاوی مطالب گویا و مستندی از فداکاری ها و دلاوری های سردار ارشد قراجه داغی است. وصیت نامه ی وی، دعوت خانواده اش به ادامه برگزاری مراسم همه ساله عزاداری امام حسین (ع) و پاسداری و جانبازی در راه وطن، بیگانه ستیزی، مردم دوستی و دانش اندوزی و علم آموزی است.
سردار ارشد قراجه داغی را باید در ردیف قهرمانان وطنپرست معرفی کرد. او هیچ گاه قاجاری نبود. مخبرالسلطنه در خاطرات خویش می گوید: سردار ارشد در فکر کودتاست و خیال حکومت در سر دارد و شاید علت قتل وی در گرماگرم جنگ با سمیتقو نیز ریشه در توطئه های مخبرالسلطنه ( حاکم قاجاری آذربایجان ) داشته باشد؟!
شکستن و بدنام کردن قهرمانان یک ملت، کار منصفانه ای نیست و کارهای گذشته را نباید بر اقدامات شایسته مراحل بعدی افراد ترجیح داد.
قهرمانان حماسی، شاعران، نویسندگان، فعالان سیاسی، نخبگان علمی،هنری و اقتصادی همه متعلق به این سرزمین هستند. خیلی از کشورها و گروه ها و احزاب هستند که دنبال ربودن این مفاخر و انتساب آنان به خود می باشند. امروزه خبرهای زیادی از این توطئه جدید دشمن را می شنویم. پس باید قدر مفاخر تاریخی، علمی، هنری، اجتماعی و... خود را بدانیم و با گرامیداشت یاد و خاطره آنان، روح فعالیت و تلاش را در جامعه خویش زنده سازیم.
هر ملتی که تاریخ می خواند و تاریخ می داند، خردسالان به اندازه ی بزرگسالان می اندیشند و هر ملتی که تاریخ نمی خواند و تاریخ نمی داند، بزرگسالان به اندازه ی خردسالان می اندیشند. آنانکه تاریخ نخوانده اند محکومند که تاریخ را تکرار کنند.
شجاع الدوله ها، شجاع نظام ها، اقبال السلطنه ها، رحیم خان ها، امیرارشد ها و غیره ابواب جمعی قره نوکران سلسله قاجار بودند. خواندن این جمله بر مذاقم خوش نیامد و از نادیده گرفته شدن رشادت های سام خان سردار ارشد حاج علیلو در جنگ اسماعیل آقا سمیتقو و خوش غیرتی ایشان در خصوص نوامیس مردم و... کتاب مذکور و نویسنده ی مرحوم طور دیگری در ذهنم جلوه نمود اما همچنان به مطالعه ادامه می دادم که در صفحه ی 27 به یک تیتر با عنوان « اجحاف در حق سردار ارشد قراجه داغی » برخوردم. بر سرعت قرائت افزودم و دیدم که مطلب از قلم نوسنده و محقق توانای اهری جناب آقای دوستی می باشد. البته گفتنی است محتویات این کتاب قبلاً به صورت مقاله های جداگانه در روزنامه مهدآزادی به چاپ می رسیده که این قسمت ( سردار سپه آذربایجان ) از نظر تیزبین آقای دوستی دور نمانده و دست به قلم شده و از نویسنده ی مطلب به جهت تحقیر و قضاوت غیرواقع بینانه در مورد سردار ارشد گله مند شده و قلم فرسایی نموده اند که واقعاً حق مطلب را ادا کرده اند و این موجب خرسندی و خوشحالی گردید.به دلیل ارزشمندی موضوع از سردبیر محترم دوستانه تقاضا می کنم موضوع در دوهفته نامه گویا چاپ شود. البته تماسی که با آقای دوستی داشتم ایشان از چاپ کتاب و مطلب شان در آن اظهار بی اطلاعی کردند. در این جا از ایشان به خاطر دفاع از شخصیت های تاریخی قره داغ سپاسگزاری کرده و تمنا دارم مطلب را مطالعه و عنایت داشته باشند که همیشه زحمتشان را ارج و قدر می نهیم. حال توجه خوانندگان محترم گویا را به شرح نامه ی آقای دوستی به نویسنده ی مقاله ـ مرحوم حمید ملازاده ـ جلب می کنم.
....در مطلب اوراق پراکنده در مورخه ی 30/2/87 در روزنامه مهدآزادی، موضوعی بود که با کسب اجازه از استاد، اعتراض خود را به نظر ایشان در مورد یکی از قهرمانان تاریخ ـ سردار ارشد قراجه داغی ـ ابراز داشته و از حضرت استاد تقاضای توجه می نمایم.
اطلاق عنوان « ابواب جمعی قره نوکران سلسله قاجار » به سردار ارشد قراجه داغی و قراردادن نام وی در کنار اسامی افرادی همچون شجاع الدوله، شجاع نظام، رحیم خان و... حقیقتاً اجحاف و کم لطفی در حق تاریخ آذربایجان می باشد. آن هم در حالی که سردار ارشد، هم از سوی صمد خان شجاع الدوله و هم از سوی رحیم خان چلبیانلو و هم از سوی سلسله قاجار مکرراً مورد هجوم و دستگیری و زندان و گرفتاری ها شده است.سردار ارشد ابتدا مخالف مشروطیت بود، همانند خیلی از سرداران و سیاستمداران و حتی مانند بعضی از روحانیان دوره قاجاریه. خیلی ها از این طیف ثابت قدم در مخالفت با مشروطیت ماندند و بعضی نیز از نیمه ماجرا، به موافقان مشروطیت پیوستند و فداکاری ها کردند. سردار ارشد نیز، وقتی به مشروطه خواهان پیوست و همراه برادرش به خانه های ستارخان و باقرخان پناهنده شدند، انجمن ایالتی آذربایجان هر دو سردار را مجدداً به قره داغ فرستادند. سردار عشایر به حکومت قره داغ ( ارسباران) و سردار ارشد به فرماندهی قوی قره داغ منصوب شدند و زیر لوی نهضت مشروطیت به اعاده امنیت منطقه پرداختند.
بنابراین اگر سردار ارشد، قره نوکر قاجارها بود، سردمداران مشروطیت تبریز فرماندهی آن همه سواره و پیاده مسلح و آن همه تجهیزات توپ و تفنگ را در اختیار وی قرار نمی دادند.
سردار ارشد بنا به نقل راویان منطقه ای که تعدادی از آن ها هنوز در قید حیاتند و به استناد کتب تاریخی همچون؛ تاریخ ارسباران، ارسباران در گذر حماسه و تاریخ، سرزمین زردشت، تاریخ خوی و... انسانی شجاع، مردم دوست، مقید به احکام شرعیه، دارای حساسیت خاص به حجاب و عفت و عصمت بانوان، حب شدید به میهن، بغض شدید به اجنبی و....بود.
در ایامی که میرزا جلیل محمدقلی زاده ـ مدیر روزنامه سیاسی ملانصرالدین ـ از آذربایجان شوروی به ایران مهاجرت می کند، به دیدار سردار ارشد می رود و چند روزی مهمان وی می شود. همسر میرزا جلیل که بعدها خاطرات خود را نوشته، از مهمان نوازی و ادب و تواضع سردار ارشد تعریفات زیادی کرده و می گوید که سردار از میرزا جلیل خواست که در قره داغ بماند و با استفاده از امکانات وی، روزنامه اش را منتشر کند.
این درخواست در حالی است که می دانیم روزنامه ملانصرالدین مخالف جدی خوانین و همچنین حکومت قاجار بود. لذا پذیرایی گرم و صمیمانه سردار ارشد از مدیر چنین روزنامه ای،از ضمیر پاک و روشنفکرانه ی وی خبر می دهد.و اما مخالفت های سردار ارشد با قیام شیخ محمد خیابانی در مقالات قبلی حقیر و در کتب تاریخی مذکور، بررسی شده و دست های توطئه گر سیاسیون فرصت طلب، این دو قهرمان را رو در رو قرار داده بودند که مذاکرات سردار ارشد با میرزا جلیل محمد قلی زاده و همچنین با حاج اسماعیل امیرخیزی ( منشی ستارخان که آن زمان رئیس هیئت اعزامی شیخ شهاب الدین به قرارگاه سردار ارشد بود) نشان از تأسف سردار ارشد از وقایع پیش آمده بود.
نقطه اوج مهین دوستی و جانبازی سردار ارشد در سرکوب شرارت های اسماعیل آقا ( سمیتقو) بود. سمیتقو سال ها بود که مناطق شمالغرب و غرب ایران را مورد تاخت و تاز سواران خود قرار داده و با قتل و کشتار و آتش زدن، هزاران نفر را کشته و یا از زندگی آواره ساخته بود. سردار ارشد به فرماندهی لشگری برگزیده می شود و شجاعانه شهرها و روستاها را از وجود نیروهای جنایتکار سمیتقو پاکسازی کرده، زندگی دوباره به مردم می بخشد. شاعران در وصف شجاعت های وی شعرها سروده بودند که در دیوان اشعال معجز شبستری ابیات فراوانی در سپاس از رشادت های سردار ارشد ضبط شده است.
در این جنگ، سردار ارشد کشته می شود و از قتل وی به شهادت تعبیر شده، مجالس سوکواری شکوهمندی در شهرهای مختلف کشور برگزار شده، حتی هیئت های عزاداری،سینه زنان و نوحه گویان در کوی و خیابان ها عزاداری کرده به محل حمل جنازه وی می روند. دانش آموزان مدارس،نوحه خوانان در این مجالس شرکت کرده و تأسف همگان از شهادت سردار ارشد قراجه داغی ابراز می شود.
آیا قابل قبول باور است که مردم به یک «قره نوکر قاجاری » این همه احترام قائل شوند و او را شهید بنامند و حتی مجتهدین تبریز در سوک او بنشینند؟!تا حالا مقالات متعددی با عناوین « سالگرد شهادت سردار ارشد »، « امیرارشد در آیینه تاریخ »، « مشروطه اوغروندا جان قویانلار» در روزنامه ها و مجلات معتبر چاپ و منتشر شده و در ذهن و زبان مردم آذربایجان، سردار ارشد و ایل حاج علیلو از نام نیک و خاطره خوش برخوردار است. خوشبختانه در سال 1383 مجموعه اسناد مربوط به سردار ارشد به کوشش برادرزاده اش ـ دکتر جهانشاه حاج علیلو ـ با نام « سرداران قره داغ » چاپ و منتشر شده که حاوی مطالب گویا و مستندی از فداکاری ها و دلاوری های سردار ارشد قراجه داغی است. وصیت نامه ی وی، دعوت خانواده اش به ادامه برگزاری مراسم همه ساله عزاداری امام حسین (ع) و پاسداری و جانبازی در راه وطن، بیگانه ستیزی، مردم دوستی و دانش اندوزی و علم آموزی است.
سردار ارشد قراجه داغی را باید در ردیف قهرمانان وطنپرست معرفی کرد. او هیچ گاه قاجاری نبود. مخبرالسلطنه در خاطرات خویش می گوید: سردار ارشد در فکر کودتاست و خیال حکومت در سر دارد و شاید علت قتل وی در گرماگرم جنگ با سمیتقو نیز ریشه در توطئه های مخبرالسلطنه ( حاکم قاجاری آذربایجان ) داشته باشد؟!
شکستن و بدنام کردن قهرمانان یک ملت، کار منصفانه ای نیست و کارهای گذشته را نباید بر اقدامات شایسته مراحل بعدی افراد ترجیح داد.
قهرمانان حماسی، شاعران، نویسندگان، فعالان سیاسی، نخبگان علمی،هنری و اقتصادی همه متعلق به این سرزمین هستند. خیلی از کشورها و گروه ها و احزاب هستند که دنبال ربودن این مفاخر و انتساب آنان به خود می باشند. امروزه خبرهای زیادی از این توطئه جدید دشمن را می شنویم. پس باید قدر مفاخر تاریخی، علمی، هنری، اجتماعی و... خود را بدانیم و با گرامیداشت یاد و خاطره آنان، روح فعالیت و تلاش را در جامعه خویش زنده سازیم.