جنگل ارسباران یکی از منابع طبیعی ایرانمان است که از سوی یونیسکو به عنوان ذخیره گاه زیست کره شناخته می‌شود.



ارسباران یا در زبان محلی، قره داغ، جنگلی کوهستانی زیبا و دلربا در شمال استان آذربایجان شرقی است. ارسباران از جنوب اهر شروع شده و تا حاشیه رود ارس پیشروی می‌کند. در شرق با مغان، در جنوب با سراب و در غرب با تبریز و مرند همسایه است. جنگل ارسباران یکی از منابع طبیعی ایرانمان است که از سوی یونیسکو به عنوان ذخیره گاه زیست کره شناخته می‌شود. در مورد اهمیت این عنوان کمی جلوتر صحبت خواهیم کرد؛ اما تا همین جا از ما داشته باشید که ارسباران هم از لحاظ طبیعی برای کشورمان بسیار مهم است، هم محلی بکر و دلپذیر برای طبیعت گردی.

در اسپیلت البرز همواره تلاش کرده‌ایم مقاصد خاص و جذاب طبیعت گردی در ایران و جهان را شناسایی کرده و تورهایی برای بازدید از آن‌ها برگزار کنیم. به نظر ما مهم نیست که چند سالمان است و چقدر آمادگی بدنی داریم؛ چون فکر می‌کنیم هر انسانی در هر مقطعی از حیات خود به کسب تجربه‌های ناب زندگی در دل طبیعت نیاز دارد. در جریان تور طبیعت گردی آذربایجان شرقی، جنگل ارسباران، رود ارس و بسیاری از دیگر جاذبه‌های تاریخی و طبیعی استان را می‌بینیم. در آبشار گرگر آبی خنک به صورت می‌زنیم، در میان درختان سرافراز ارسباران می‌گردیم، محو اتمسفر خاص کلیسای سنت استپانوس می‌شویم و رشادت‌های سلحشوران ایرانی را در قلعه بابک تحسین می‌کنیم. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد برنامه‌های ما می‌توانید به صفحه اختصاصی تور طبیعت گردی آذربایجان شرقی سر بزنید. در مورد سایر دیدنی‌های طبیعی و تاریخی استان هم در وبلاگ توضیح داده‌ایم.

تاریخچه

قلعه بابک برفراز کوهی در نزدیکی کلیبر

تاریخچه ارسباران را می‌توان در تاریخ دو شهرستان معروف استان آذربایجان شرقی جست و جو کرد. یکی شهرستان اهر که در گویش محلی به آن ارسبار یا ارسباران هم می‌گویند و دیگری شهرستان کلیبر که بیشتر بخش‌های ارسباران در این شهرستان قرار داشته و در گذشته بذ نامیده می‌شد. کلیبر در نزدیکی قلعه بابک واقع شده و منطقه‌ی اصلی مقاومت بابک خرمدین و خرمدینان برابر خلفای عباسی بود.

البته رشادت‌های ساکنین ارسباران به قیام بابک محدود نمی‌شود. گویی غرور و استقامت جنگل، در کالبد مردمش هم جاری است. ترکان این منطقه در زمان حمله‌ی اعراب با فرماندهی بابک ۲۲ سال برابر ظلم و تعارض بیگانگان ایستادند. در جریان نبرد عباس میرزا با روس‌ها، عشایر ارسباران بیشتر قشون ایران را تشکیل می‌دادند. در زمان مشروطه هم عشایر ارسباران به کمک انقلابیون ایران آمدند و در درگیری‌های مسلحانه نقش مهمی داشتند.

جغرافیا و حیات وحش جنگل ارسباران

ارسباران و ساحل رودخانه ارس

همانطور که در ابتدای مقاله اشاره کردیم، ۷۳ هزار هکتار از جنگل ارسباران از سوی یونیسکو به عنوان ذخیره‌گاه زیست کره شناخته می‌شود.  ذخیره‌گاه زیست‌کره مناطق حفاظت شده طبیعی و زیستی در جهان هستند. حفاظت از این مناطق به دلیل حیات وحش، پوشش گیاهی، ویژگی‌های جغرافیایی و موارد این چنینی اهمیت دارد. به این ترتیب حفاظت از طبیعت و مدیریت بهره‌برداری‌های طبیعی در این مناطق با جدیت دنبال می‌شود. ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره از نظر پژوهش‌های طبیعی و اکوسیستمی هم اهمیت زیادی دارند و به نوعی زیرساختی برای این دست پژوهش‌ها هستند.

اقلیم جنگل ارسباران ترکیبی از اقلیم‌های مدیترانه‌ای، خزری و قفقازی است و چون پستی‌ها و بلندی‌های زیادی دارد، از اقلیم‌های متعددی هم برخودار است. بارندگی منطقه زیاد و بیشتر به صورت برف است. این بارندگی‌ها جویبارهای زیادی را می‌سازند که همه به رودخانه ارس می‌ریزند. میانگین بارش در کلیبر، ۴۶۱ میلی‌متر در سال است که عدد بزرگی است. مثلاً میانگین بارش در استان گلستان، ۴۷۱ میلی‌متر و در استان تهران، ۲۷۴ میلی‌متر در سال است.

سه اقلیم خزری، قفقازی و مدیترانه‌ای به شکل منظمی در جنگل ارسباران دیده می‌شوند و روی پوشش گیاهی منطقه اثر می‌گذارند. دامنه‌های جنوبی به شکل دشت‌های وسیع و دامنه‌های شمالی از ارتفاع ۸۰۰ متری تا ۲۲۰ متر بالاتر از جنگل‌های زیبایی پوشیده شده است. مناطق بلندتر از ارتفاع ۲۲۰۰ متر هم دوباره پوششی به شکل دشت و علفزار دارد.

در پارک ملی ارسباران تنوع وسیعی از گونه‌های گیاهی و جانوری زندگی می‌کنند. ۲۲۰ گونه پرنده‌ی ارسباران شامل قرقاول، دراج، کبک، پرندگان شکاری، آوازه‌خوان‌ها و پرندگان آبزی و خشکی‌زی می‌شود. ارسباران زیستگاه ۴۸ گونه از پستانداران مانند بز، کل، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاهگوش و ... است. این منطقه در گذشته زیستگاه مارال‌های زیبای ایرانی بود که متاسفانه منقرض شدند. البته هفت راس مارال از پارک ملی گلستان به مرکز تحقیقاتی آینالو در جنگل ارسباران برده شده و اکنون نسل این حیوانات بی‌نظیر در حال احیا است.

تصویری از یک مارال در مرکز تحقیقاتی آینالو

پوشش گیاهی جنگل ارسباران هم متنوع است. درختان بلوط، ممرز، کیکم، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب، گلابی وحشی، تمشک و زغال‌اخته از جمله درختانی هستند که در ارسباران یافت می‌شوند و نشانی از حیات غنی این منطقه هستند. میوه‌ی جنگلی قره‌قات و قارچ دنبلان هم به نوعی نمادی از جنگل ارسباران هستند و به وفور یافت می‌شوند.

سمت راست میوه‌ی جنگلی قره‌قات و سمت چپ قارچ دنبلان

 جاذبه‌های گردشگری ارسباران

رود کلیبر چای که از داخل شهر کلیبر عبور می‌کند

مناطق کوهستانی و ییلاق‌های متعدد جنگل ارسباران به خودی خود جاذبه‌ی طبیعی فوق‌العاده‌ای محسوب می‌شوند و تقریباً به هر جای آن قدم بگذارید، لذت خواهید برد. شهرستان کلیبر در کانون منطقه‌ی حفاظت شده‌ی ارسباران قرار دارد و برای قدم گذاشتن به جنگل ارسباران، بهترین جا است. تاسیسات آب درمانی کلیبر هم که بزرگ‌ترین مجتمع آب درمانی کشور است، در این منطقه قرار دارد.

درختان زغال اخته در کلیبر فراوان‌اند

از جاذبه‌های جنگل ارسباران می‌توان به درخت چنار کهن‌سال و سرحالی اشاره کرد که به گفته‌ی اهالی روستانی کوانق بیش از ۵۰۰ سال عمر دارد. درختان چنار کهن‌سال روستاهای طوعلی سفلی، مکیدی و شاه‌حیدر و درخت بلوط کهن‌سال روستای چریق هم از دیگر جاذبه‌های ارسباران هستند. در قبرستان روستای صومعه در ۶ کیلومتری شمال شهر کلیبر، درختان سرو عجیبی دیده می‌شوند که تنه و شاخه‌های پیچ خورده‌ای دارند.

قلعه بابک و منطقه‌ی حفاظت شده آینالو هم از جذاب‌ترین‌های ارسباران هستند که پیش‌تر در موردشان صحبت کردیم. منطقه‌ی آینالو بسیار سرسبز و بکر است و ۴۵ کیلومتر از کلیبر فاصله دارد. جا دارد یادی هم از پارک جنگلی مکیدی بکنیم که در ۲۰ کیلومتری کلیبر در نزدیکی روستایی به همین نام واقع شده و بسیار زیبا است.

نمایی از جنگل ارسباران در منطقه‌ی آینالو